CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-disabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-not-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Tekst źródłowy strony Organy – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-disabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-not-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":true,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"4fbea3ca-c14b-42e5-a838-3ca057c411cd","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Organy","wgTitle":"Organy","wgCurRevisionId":75092459,"wgRevisionId":0,"wgArticleId":42974,"wgIsArticle":false,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"edit","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":[],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Organy","wgRelevantArticleId":42974,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":75092459,"wgMediaViewerOnClick":true, "wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":200000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex":"ready","ext.gadget.infobox":"ready","ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides":"ready","ext.gadget.small-references": "ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.charinsert.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["mediawiki.action.edit.collapsibleFooter","site","mediawiki.page.ready","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.charinsert","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader","ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame","ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators", "ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.refToolbar","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.edit-summary-warning","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.nuxTBKeys","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.charinsert.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&only=styles&skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.5"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="noindex,nofollow,max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/St._Mary_Church_Polen_04.jpg/1200px-St._Mary_Church_Polen_04.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="900"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/St._Mary_Church_Polen_04.jpg/800px-St._Mary_Church_Polen_04.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="600"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/7a/St._Mary_Church_Polen_04.jpg/640px-St._Mary_Church_Polen_04.jpg"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="480"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Tekst źródłowy strony Organy – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Organy"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Organy&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Organy"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Organy rootpage-Organy skin-vector-2022 action-edit"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu główne</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z"><span>Strona główna</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x"><span>Losuj artykuł</span></a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne"><span>Kategorie artykułów</span></a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii"><span>Najlepsze artykuły</span></a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ"><span>Częste pytania (FAQ)</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii"><span>O Wikipedii</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami"><span>Kontakt</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki"><span>Pierwsze kroki</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje"><span>Portal wikipedystów</span></a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84"><span>Ogłoszenia</span></a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady"><span>Zasady</span></a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci"><span>Pomoc</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r"><span>Ostatnie zmiany</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Szukaj</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Wygląd</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl" class=""><span>Wspomóż Wikipedię</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Organy&returntoquery=action%3Dedit" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class=""><span>Utwórz konto</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Organy&returntoquery=action%3Dedit" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class=""><span>Zaloguj się</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia osobiste</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&uselang=pl"><span>Wspomóż Wikipedię</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&returnto=Organy&returntoquery=action%3Dedit" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Utwórz konto</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&returnto=Organy&returntoquery=action%3Dedit" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Zaloguj się</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania"><span>dowiedz się więcej</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y"><span>Edycje</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Tekst źródłowy strony Organy</h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Ten artykuł istnieje tylko w tym języku. Dodaj artykuły w innych językach." > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-0" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Dodaj języki</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="uls-after-portlet-link"></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Organy" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c"><span>Artykuł</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dyskusja:Organy" rel="discussion" title="Dyskusja o zawartości tej strony [t]" accesskey="t"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">polski</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Organy"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-edit" class="selected collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Organy&action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Organy"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Organy&veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="selected collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Organy&action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Organy&action=history"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Organy" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j"><span>Linkujące</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Organy" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k"><span>Zmiany w linkowanych</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u"><span>Prześlij plik</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne" title="Lista wszystkich stron specjalnych [q]" accesskey="q"><span>Strony specjalne</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Organy&action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony"><span>Informacje o tej stronie</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fw%2Findex.php%3Ftitle%3DOrgany%26action%3Dedit"><span>Zobacz skrócony adres URL</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fw%2Findex.php%3Ftitle%3DOrgany%26action%3Dedit"><span>Pobierz kod QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q281460" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g"><span>Element Wikidanych</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle">← <a href="/wiki/Organy" title="Organy">Organy</a></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><p>Nie masz uprawnień do edytowania tej strony z następującego powodu: </p> <div class="permissions-errors"><div class="mw-permissionerror-globalblocking-blockedtext-range"><b>Twój adres IP znajduje się w zakresie adresów, który został <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Global_blocks" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/Global blocks">zablokowany na wszystkich wiki Wikimedia Foundation</a>.</b> <p>Blokada została nałożona przez <a href="/wiki/Wikipedysta:Jon_Kolbert" title="Wikipedysta:Jon Kolbert">‪Jon Kolbert‬</a>. Podany powód to <i><a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/NOP" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/NOP">Open proxy/Webhost</a>: See the <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/WM:OP/H" class="extiw" title="m:WM:OP/H">help page</a> if you are affected </i>. </p> <ul><li>Początek blokady: 16:12, 27 sie 2023</li> <li>Zakończenie blokady: 16:12, 27 sie 2028</li></ul> <p>Twój obecny adres IP to 8.222.208.146. Zablokowany zakres to 8.222.128.0/17. </p><p>Prosimy o uwzględnienie wszystkich powyższych informacji we wszelkich zapytaniach. Jeśli uważasz, że zostałeś zablokowany przez pomyłkę, możesz znaleźć dodatkowe informacje i instrukcje w globalnej polityce <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/No_open_proxies" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/No open proxies">No open proxies</a>. </p> Aby zakwestionować lub omówić blokadę, proszę <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Steward_requests/Global" class="extiw" title="m:Steward requests/Global">wysłać prośbę o jej weryfikację na Meta-Wiki</a>. Możesz również wysłać e-mail do kolejki <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/VRT" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/VRT">VRT</a> <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Stewards" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/Stewards">stewardów</a> na adres <kbd>stewards@wikimedia.org</kbd>, podając wszystkie powyższe szczegóły.</div></div><hr /> <p>Tekst źródłowy strony można podejrzeć i skopiować. </p><textarea readonly="" accesskey="," id="wpTextbox1" cols="80" rows="25" style="" class="mw-editfont-monospace" lang="pl" dir="ltr" name="wpTextbox1">{{wyróżnienie|DA}}  {{Inne znaczenia|instrumentu muzycznego|[[Organy (ujednoznacznienie)|inne znaczenia tego słowa]]}} {{Instrument muzyczny infobox |nazwa = Organy piszczałkowe |inne_nazwy = wł. ''organo'', fr. ''orgue'' |grafika = St. Mary Church Polen 04.jpg |klasyfikacja_naukowa = 421.222.11 |klasyfikacja_popularna = [[instrument dęty klawiszowy]] |skala_instrumentu = Organ Range it.png |podobne_instrumenty = |producenci = |commons = Category:Pipe organs }} '''Organy''' – [[Instrument klawiszowy|klawiszowy]], [[Instrument dęty|dęty]] [[instrument muzyczny]] z grupy [[Aerofony|aerofonów]], umieszczany najczęściej w [[Kościół (budynek)|kościołach]], salach koncertowych, [[synagoga]]ch reformowanych i aulach. [[Dźwięk (muzyka)|Dźwięk]] w organach wytwarzany jest w wielu podzielonych na grupy (tzw. głosy) [[Piszczałka organowa|piszczałkach]], przez które przepływa sprężone powietrze wytwarzane w urządzeniach do tłoczenia powietrza: [[miech]]ach lub [[dmuchawa]]ch elektrycznych. [[Muzyk]] grający na organach ([[organista]]) siedzi przy stole gry, którego głównymi elementami są jedna lub kilka [[Klawiatura muzyczna|klawiatur]] ręcznych (manuały), klawiatura nożna (pedał) oraz przyciski (włączniki rejestrowe). Stół gry, jeśli jest umieszczony poza głównym korpusem instrumentu, nazywany jest kontuarem; umiejscowiony jest zazwyczaj przed [[Prospekt organowy|prospektem organowym]] – najbardziej widoczną, ozdobną, ale i funkcjonalną, frontową częścią obudowy instrumentu (szafy organowej). Piszczałki organowe mają długość od kilku centymetrów do 10 metrów, co daje rozpiętość skali dźwięków ok. 10 [[Oktawa (interwał)|oktaw]]. Efektywnie, generowane dźwięki przekraczają zakres największej czułości ludzkiego ucha, wypełniając zakres [[Słuch|słyszalności]]. Nazwa instrumentu pochodzi od [[Język grecki klasyczny|starogreckiego]] ὄργανον oraz [[Łacina|łacińskiego]] orgănum (''organon'') – określeń oznaczających przedmiot, narzędzie do robienia czegoś<ref name="LiddellScott" /><ref name="LewisShort" /><ref name="Harper" />. Aby odróżnić je od [[Organy elektroniczne|organów elektronicznych]], nazywa się je również '''organami piszczałkowymi'''. Pierwsze organy zbudowane zostały w III wieku p.n.e. przez pochodzącego z [[Aleksandria|Aleksandrii]] [[Starożytna Grecja|Greka]] [[Ktesibios]]a. Ciśnienie powietrza utrzymywane było w nich poprzez ręczne przetłaczanie wody między zbiornikami, stąd nazwa organy wodne lub hydrauliczne. Organy pneumatyczne powstawały od IV wieku n.e.; ich rozwój do czasów współczesnych obejmował wprowadzanie ulepszeń technicznych, automatyzację podsystemów, powiększanie gabarytów oraz dostosowywanie aspektów wizualnych do bieżących trendów [[Sztuka|sztuki]]. Organy, które znamy współcześnie nie różnią się w zasadniczej kwestii wzbudzania dźwięku i sterowania piszczałkami od tych wynalezionych przez Ktesibiosa. Organy są głównym celem zainteresowania wyspecjalizowanego działu [[Instrumentoznawstwo|instrumentoznawstwa]] oraz [[Instrumentologia|instrumentologii]], zwanego [[Organoznawstwo|organoznawstwem]]. W 2017 kunszt budowy organów i muzyka organowa w Niemczech zostały wpisane na [[Lista reprezentatywna niematerialnego dziedzictwa kulturowego|listę niematerialnego dziedzictwa]] [[UNESCO]]<ref name="unesco" />. == Historia == === Starożytność === [[Plik:Mosaique Zliten.jpg|alt=Muzycy z rogami i organami wodnymi, fragment mozaiki z Zalitan, II wiek|mały|Muzycy z rogami i organami wodnymi, fragment mozaiki z [[Zalitan]], II wiek]] [[Plik:Part of the Aquincum Organ and its resonstruction.jpg|alt=Rekonstrukcja organów z Aquincum|mały|Rekonstrukcja organów z Aquincum]] Pierwowzorem organów były starożytne małe instrumenty dęte, takie jak [[fletnia Pana]] i [[dudy]]. Rolę praprzodka przypisuje się im ze względu na konstrukcję: wiele [[piszczałka (instrumentologia)|piszczałek]] połączonych w jeden instrument we fletni Pana i mechanizm pośredniego (nie za pomocą ust) wtłaczania powietrza w piszczałkę w dudach{{odn|Drobner|1997|s=184–187|loc=''Z dziejów organów''}}{{odn|Sachs|2005|s=132–134|loc=''Czasy starożytne, Organy''}}{{odn|Sapalski|1880|s=7–26|loc=''Krótki rys historyi organów''}}. W wyniku zastąpienia ludzkiego [[zadęcie|zadęcia]] (wtłaczania powietrza za pomocą ust) systemem [[Hydraulika|hydraulicznym]] oraz zastosowania [[wentyl]]i otwierających dopływ powietrza do konkretnych piszczałek powstał pierwszy instrument typu organowego – tak zwane organy wodne – datowane na III wiek p.n.e. Ich konstruktorem był [[Aleksandria|aleksandryjski]] [[mechanik]] i [[matematyk]] [[Ktesibios]]. Jego instrument nazwano organami hydraulicznymi – wodnymi, bowiem [[ciśnienie]] powietrza było w nich regulowane za pomocą zbiornika z wodą. Były one powszechnie stosowane w [[Starożytny Rzym|starożytnym Rzymie]] i odznaczały się donośnym dźwiękiem. Używano ich w [[Cyrk (rozrywka)|cyrkach]], [[amfiteatr]]ach i w czasie [[Procesja|procesji]]. Ich wygląd znamy dzięki antycznym [[Mozaika|mozaikom]], obrazom, przekazom literackim i znalezionym fragmentom, ale szczegóły techniczne budowy znane są tylko w ogólnym zarysie{{odn|Marchwica|2006|s=205–206|loc=''organy''}}{{odn|Sachs|2005|s=132–134|loc=''Czasy starożytne, Organy''}}{{odn|Sapalski|1880|s=7–26|loc=''Krótki rys historyi organów''}}{{odn|Bush|2006|s=323–326|loc=''Mechanical organ''}}. Budowę organów wodnych nieco innej konstrukcji przypisuje się żyjącemu po Ktesibiosie [[Heron z Aleksandrii|Heronowi]]. Rolę klawiszy w jego instrumencie spełniały wyciągane zasuwy{{odn|Dorawa|1971|s=5}}. Niektóre źródła przypisują ulepszenie organów wodnych [[Grecja|greckiemu]] wynalazcy [[Archimedes]]owi{{odn|Hopkins|1870|s=6–14|loc=''The Hydraulic Organ''}}. Powołują się przy tym na słowa zachwytu [[teolog]]a [[Tertulian]]a przywołane w opracowaniu ''De poematum cantu et viribus rythmi'' [[Holandia|holenderskiego]] kolekcjonera [[rękopis]]ów [[Izaak Vossius|Izaaka Vossiusa]]{{odn|Sapalski|1880|s=7–26|loc=''Krótki rys historyi organów''}}{{odn|Martens|2023|s=106}}. Z 228 pochodzą organy wodne odkryte w [[Aquincum]], które były darem kierownika policji miejskiej Gaiusa Juliusa Viatorinusa dla zrzeszenia straży pożarnej. Instrument posiadał 52 piszczałki ustawione w czterech rzędach oraz naciskane klawisze{{odn|Dorawa|1971|s=5–6}}. [[Język hebrajski|Hebrajską]] nazwą organów wodnych jest ''magrefa''{{odn|Sachs|2005|s=112–113|loc=''Czasy starożytne, Magrefa''}}. [[Organmistrz]] Antoni Sapalski w swoim opracowaniu powołuje się na autorytet [[Muzykologia|muzykologa]] [[Johann Nikolaus Forkel|Johanna Nikolausa Forkela]], wg którego instrumentem grającym w [[Jerozolima|Jerozolimie]] miały być organy powietrzne{{odn|Sapalski|1880|s=7–26|loc=''Krótki rys historyi organów''}}. Współcześni badacze podważają podobne opisy i wynikające z nich informacje o obecności organów wodnych na terenach [[Starożytny Izrael|starożytnego Izraela]], powołując się przy tym m.in. na relacje żyjącego w II wieku [[rabin]]a [[Szymon ben Gamaliel II|Szymona ben Gamaliela&nbsp;II]]{{odn|Sachs|2005|s=112–113|loc=''Czasy starożytne, Magrefa''}} oraz muzykologa [[Karl Engel (muzykolog)|Karla Engela]] przypisującego temu opisanemu w [[Talmud]]zie instrumentowi podobieństwo do dud{{odn|Engel|1874|s=27–34|loc=''Musical Instruments of the Hebrews''}}. W bliżej nieokreślonym czasie hydrauliczny mechanizm [[Sprężanie|sprężania]] powietrza zastąpiono skórzanymi [[miech]]ami. Organy pneumatyczne budowano już w IV wieku n.e. czego dowodem jest wizerunek przedstawiający dwóch mężczyzn obsługujących ten instrument umieszczony na reliefach cokołu [[Obelisk Teodozjusza|obelisku Teodozjusza]] wzniesionego w 393. Organy oraz traktaty poświęcone sztuce organmistrzowskiej eksportowano z Bizancjum do [[Hiszpania|Hiszpanii]] (gdzie pierwsze organy budowano w połowie [[V wiek]]u), [[Francja|Francji]], [[Niemcy|Niemiec]], [[Anglia|Anglii]], na [[Bliski Wschód]] oraz do [[Chiny|Chin]]{{odn|Bush|2006|s=323–326|loc=''Mechanical organ''}}{{odn|Sachs|2005|s=270–272|loc=''Średniowiecze, Organy''}}{{odn|Szałajda|2020|s=6}}. === Wczesne średniowiecze === [[Plik:Utrechts-Psalter CANTICUM-16 organ sheep angel.jpg|alt=Przedstawienie organów z IX wieku z psałterza utrechckiego|mały|Przedstawienie organów z IX wieku z [[Psałterz utrechcki|psałterza utrechckiego]]]] Między V a XI wiekiem organy pneumatyczne zaczęły pojawiać się na terenie [[Europa Zachodnia|Europy Zachodniej]] ([[państwo frankijskie]], [[Królestwo Wizygotów]] i [[Al-Andalus]], [[Anglia]]). Powstawały również [[Traktat (nauka)|traktaty]] o budowie organów, z najbardziej znanymi autorstwa zakonników [[Teofil Prezbiter|Teofila]], [[Notker Labeo|Notkera Labeo]] i biskupa [[Święty Wulstan|Wulstana]]{{odn|Drobner|1997|s=184–187|loc=''Z dziejów organów''}}{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}{{odn|Sachs|2005|s=270–272|loc=''Średniowiecze, Organy''}}. W 757 król Franków [[Pepin Krótki]] zamówił od cesarza bizantyjskiego [[Konstantyn V Kopronim|Konstantyna V Kopronima]] organy z [[Ołów|ołowianymi]] piszczałkami dla opactwa Saint-Corneille w [[Compiègne]]{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}{{odn|Sachs|2005|s=270–272|loc=''Średniowiecze, Organy''}}. W 812, w [[Akwizgran]]ie bizantyjscy posłowie podarowali organy [[Karol Wielki|Karolowi Wielkiemu]]. Budowane były przez greckich rzemieślników, których praca protokołowana była przez Frankijczyków. Od tego czasu kunszt budowy organów rozwijany zaczął być przez kultury Europy Zachodniej{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}{{odn|Sachs|2005|s=270–272|loc=''Średniowiecze, Organy''}}. W latach 70. IX wieku papież [[Jan VIII (papież)|Jan VIII]] zamówił organy wraz z organistą u biskupa [[Arcybiskupi Monachium i Freising|Anno]] z [[Archidiecezja Monachium i Freising|Freising]] w [[Bawaria|Bawarii]]{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}{{odn|Sachs|2005|s=270–272|loc=''Średniowiecze, Organy''}}. W X wieku, arcybiskup [[Metropolia Canterbury|Canterbury]] [[Dunstan]], wybudował za rządów króla [[Edgar Spokojny|Edgara]] w opactwie [[Abingdon-on-Thames|Abingdon]] organy, uważane za najdoskonalsze w tamtych czasach{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}. W 980, w [[Benedyktyni|benedyktyńskim]] opactwie w [[Winchester]], za rządów biskupa [[Etelwold I|Etelwolda I]], zbudowano organy wyposażone w 400 piszczałek, dwa 20-klawiszowe i prawdopodobnie umieszczone naprzeciwko siebie manuały oraz 26 miechów. Obsługiwane były przez dwóch organistów i 70 [[kalikant]]ów{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}{{odn|Sachs|2005|s=270–272|loc=''Średniowiecze, Organy''}}. Konstrukcja organów wczesnego średniowiecza bazowała na pierwotnej, z IV wieku. Napędzane siłą ludzkich mięśni miechy nie posiadały stabilizatora ciśnienia – powodowało to niekontrolowane przez organistę nabrzmiewanie i zamieranie dźwięku{{odn|Sachs|2005|s=270–272|loc=''Średniowiecze, Organy''}}. Klawisze nie były naciskane, a przesuwane. Były poziomo umocowaną, drewnianą listwą, której część tylna zasłaniała wloty kilku piszczałek, a część przednia nieco wystawała poza ściany obudowy. Włączanie i wyłączanie piszczałek odbywało się przez pociąganie i wpychanie klawiszy, również z wykorzystaniem pięści i łokci. Jedynie nieliczne instrumenty dysponowały klawiaturą z automatycznym powrotem klawisza. Piszczałki miały jednolitą konstrukcję i średnicę; rzemieślnicy nie znali jeszcze podziałów na głosy i zróżnicowania menzuracji{{odn|Drobner|1997|s=184–187|loc=''Z dziejów organów''}}{{odn|Sachs|2005|s=270–272|loc=''Średniowiecze, Organy''}}. Jeden przycisk klawiatury uruchamiał miksturę – liczący czasami 20 piszczałek chór, których [[Oktawa (interwał)|oktawy]] wzmacniały dźwięk, a [[Tercja (interwał)|tercje]] i [[Kwinta (interwał)|kwinty]] przydawały cech [[akord]]u{{odn|Towarek|2017|s=247–248}}. === Pełne i późne średniowiecze === [[Plik:Meister des Bartholomäus 1501SteCecile.jpg|thumb|[[Cecylia z Rzymu|Święta Cecylia]], patronka [[Muzyka liturgiczna|muzyki kościelnej]], grająca na [[portatyw]]ie (1501)]] [[Plik:Organ-sion.jpg|thumb|Najstarsze grywalne organy na świecie, zbudowane około 1435 w Bazylice Valère w [[Sion]]ie, w Szwajcarii]] XI, XII i XIII wiek nie wniosły istotnego [[postęp]]u w historii rozwoju organów. Dopiero [[późne średniowiecze]] zaowocowało wprowadzeniem nowych rozwiązań technicznych i udoskonaleń{{odn|Drobner|1997|s=184–187|loc=''Z dziejów organów''}}{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}{{odn|Sachs|2005|s=270–272|loc=''Średniowiecze, Organy''}}. Pierwsze informacje o organach w Polsce pochodzą z kroniki [[Wincenty Kadłubek|Wincentego Kadłubka]]. W XII wieku organy były na dworze [[Kazimierz II Sprawiedliwy|Kazimierza Sprawiedliwego]], w XIII – w klasztorze [[Cystersi|cysterek]] w [[Trzebnica|Trzebnicy]], w [[Czersk (województwo mazowieckie)|Czersku]] (mazowieckie) oraz w [[Sandomierz]]u{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}{{odn|Gołos|1972|s=35–38|loc=''Średniowiecze''}}, w XIV – w [[Kościół św. Jakuba w Toruniu|kościele św. Jakuba]] w [[Toruń|Toruniu]] (miały 22 klawisze w manuale){{odn|Drobner|1997|s=184–187|loc=''Z dziejów organów''}}{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}{{odn|Gołos|1972|s=35–38|loc=''Średniowiecze''}}, w [[Bazylika Bożego Ciała w Krakowie|kościele Bożego Ciała]] w [[Kraków|Krakowie]], oraz zbudowane w 1381 przez organmistrza Jana Wanca z Żywca i posiadające pedał – w [[Kościół Świętych Małgorzaty i Katarzyny w Kętach|kościele św. Małgorzaty]] w [[Kęty|Kętach]]{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}{{odn|Gołos|1972|s=35–38|loc=''Średniowiecze''}}. W XIII wieku wprowadzono usprawnienia systemu sterowania piszczałkami. Zasuwy ich wlotów zastąpiono dźwigniami (klapami), a przesuwane klawisze – naciskanymi, uruchamianymi za pomocą przycisków-guzików przypominających klawisze maszyny do pisania. Niektóre instrumenty wyposażone już były w klawiatury przypominające współczesne. Początkowo obejmowały one trzy oktawy bez niektórych [[półton]]ów i miały taki sam kolor. Malarstwo i ryciny z XIV w. przedstawiają już nowoczesne klawiatury z podziałem na klawisze jasne i ciemne. To udoskonalenie sprawiło, że organy stały się pierwszym instrumentem, który umożliwiał grę w różnych [[tonacja]]ch. W tym samym czasie pojawia się klawiatura nożna, czyli pedał{{odn|Drobner|1997|s=184–187|loc=''Z dziejów organów''}}{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}{{odn|Sachs|2005|s=270–272|loc=''Średniowiecze, Organy''}}. W XIV wieku organy zaczęły różnicować się pod względem wielkości: [[portatyw]] – niewielki, na którym grano trzymając go na kolanach lub przewieszonym przez ramię, [[Pozytyw (instrument muzyczny)|pozytyw]] – wielkości [[Pianino|pianina]], przenośny, używany w mniejszych kościołach, kaplicach i posesjach prywatnych, oraz najbardziej rozpowszechniony współcześnie instrument zainstalowany na stałe{{odn|Drobner|1997|s=184–187|loc=''Z dziejów organów''}}. Przykładem ostatniego i pochodzącego z tamtych czasów są organy zbudowane w 1361 w [[Katedra w Halberstadt|katedrze pw. Świętych Szczepana i Sykstusa]] w [[Halberstadt]]. Posiadały one trzy manuały i pedał{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}. Pod koniec XIV wieku pojawiły się w organach głosy solowe. Wcześniej, jeden klawisz manuału uruchamiał brzmiącą jak chór miksturę, czyli głos złożony – kilka współbrzmiących piszczałek z różnych rejestrów (głosów). Wprowadzenie rejestru solowego polegało na skonstruowaniu mechanizmu włączającego szereg piszczałek tego samego głosu i umożliwiło granie pojedynczego dźwięku o danej barwie (samodzielnie lub na tle głosu podstawowego – pryncypału){{odn|Sachs|2005|s=287–293|loc=''Renesans, Organy''}}. Konstruowano głosy naśladujące barwę brzmienia instrumentów aerofonicznych takich jak [[Fujarka|piszczałka]], różne rodzaje [[flet]]u (nazywane ogólnie Pryncypałami), kozi [[Róg (instrument muzyczny)|róg]] (''Gemshorn''), [[szałamaja]] (''Rauschpfeife''), [[cynk (instrument)|cynk]] (''Zink''), a także innych: [[cymbały]] (''Cymbel''), [[ksylofon]] (''Hultze Glechter''){{odn|Towarek|2017|s=248, 257}}. W wyniku ciągłego ulepszania mechaniki systemu przenoszenia ruchu pomiędzy klawiszami a zaworami sterującymi piszczałkami (traktury) uległ zmniejszeniu fizyczny trud gry. Możliwe stało się granie palcami, a nie, jak dotychczas, całymi dłońmi. W wieku XV wprowadzono wydajniejsze miechy. W tym samym czasie udoskonalono budowę [[Wiatrownica (muzyka)|wiatrownicy]], wprowadzając przyrząd umożliwiający otwieranie bądź zamykanie dopływu powietrza do piszczałek konkretnego [[Piszczałka organowa#głos|głosu]]{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}. Zaczęto powiększać rozmiar i ilość piszczałek – w niektórych mógł czołgać się człowiek (organy z 1451 roku w kaplicy [[Zamek w Blois|zamku Blois]] we Francji), a ilość innych dochodziła do 2500 (organy z 1429 w [[Katedra w Amiens|katedrze w Amiens]] we Francji){{odn|Sachs|2005|s=287–293|loc=''Renesans, Organy''}}. Koniec średniowiecza zaznaczył się rozpowszechnieniem organów na terenie Europy. Nie zachowały się w Polsce żadne organy zbudowane w tym czasie, ale źródła pisane – akta miejskie, umowy, sankcje, kroniki parafialne i klasztorne – potwierdzają ich obecność w XV wieku w [[Buk (miasto)|Buku]], [[Kalisz]]u, [[Kraków|Krakowie]] ([[Bazylika archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława w Krakowie|katedra gotycka]] i [[Kościół archiprezbiterialny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Krakowie|kościół NMP]]), [[Radomicko (województwo wielkopolskie)|Radomicku]], [[Rzeszotary (województwo małopolskie)|Rzeszotarach]], [[Bazylika na Świętym Krzyżu|kościele na Świętym Krzyżu]], [[Toruń|Toruniu]], [[Włocławek|Włocławku]] i [[Wolbrom]]iu{{odn|Gołos|1972|s=35–38|loc=''Średniowiecze''}}. === Renesans === {{mapa lokalizacyjna |mapa = POL |rozmiar = 350 |wariant = 1771 |podpis = Ośrodki, w których działali polscy organmistrzowie i organy istniały od XV ([[Plik:Red pog.svg|11px|class=notpageimage]]) i XVI wieku ([[Plik:Red pog.svg|6px|class=notpageimage]]){{odn|Gołos|1972|s=292–380|loc=''Rejestr miejscowości''}}. |punkty mapy = {{mapa lokalizacyjna/punkt|54°24′28″N 18°33′24″E|pozycja=top|opis=[[Oliwa (Gdańsk)|Oliwa]]}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|54°20′43″N 18°06′23″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|54°04′02″N 18°26′45″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|54°05′32″N 18°46′38″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|53°23′20″N 19°09′10″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|53°57′51″N 18°42′35″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|53°55′34″N 18°42′04″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|53°50′08″N 18°49′21″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|53°38′46″N 18°43′45″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|53°24′30″N 18°26′45″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|53°20′57″N 18°25′22″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|53°20′55″N 18°18′41″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|53°20′55″N 18°18′41″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|53°01′20″N 18°36′40″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°51′22″N 18°38′37″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°45′20″N 18°37′38″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°37′48″N 18°10′23″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°35′56″N 18°02′20″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°32′42″N 17°36′13″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°24′30″N 16°56′03″E|pozycja=top|opis=[[Poznań]]}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°05′19″N 17°00′53″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°21′24″N 16°31′03″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°13′30″N 16°22′00″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°07′58″N 16°11′59″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|51°48′05″N 16°18′56″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|51°49′39″N 17°27′14″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|51°45′45″N 18°05′23″E|pozycja=right|rozmiar znaku=11|opis=[[Kalisz]]}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°37′26″N 18°31′42″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°36′18″N 18°53′53″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°32′31″N 18°50′08″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°32′50″N 19°42′00″E|pozycja=top|rozmiar znaku=11|opis=[[Płock]]}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°23′59″N 19°43′50″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°42′18″N 21°05′02″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°13′56″N 21°00′30″E|pozycja=right|rozmiar znaku=11|opis=[[Warszawa]]}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|53°47′34″N 17°58′26″E|pozycja=left|rozmiar znaku=11|opis=[[Czersk]]}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|51°53′49″N 21°36′54″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|51°15′00″N 22°34′00″E|pozycja=right|rozmiar znaku=11|opis=[[Lublin]]}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|51°06′43″N 22°07′59″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|51°06′10″N 21°48′00″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|50°55′17″N 22°13′15″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|50°40′56″N 21°44′56″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|50°51′33″N 21°03′11″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|50°52′27″N 20°38′00″E|pozycja=top|rozmiar znaku=11|opis=[[Kielce]]}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|50°53′05″N 19°53′10″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|50°23′08″N 19°45′34″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|50°21′28″N 20°01′57″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|50°16′45″N 19°33′35″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|50°03′41″N 19°56′18″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11|opis=[[Kraków]]}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|50°36′00″N 19°09′46″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|50°03′37″N 20°03′01″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|50°20′54″N 18°54′56″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|50°19′02″N 19°04′13″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|49°53′00″N 19°13′19″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|49°58′43″N 21°17′29″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|49°33′45″N 20°38′11″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|49°46′56″N 22°46′28″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|49°50′31″N 24°01′55″E|pozycja=right|rozmiar znaku=11|opis=[[Lwów]]}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|50°03′31″N 22°29′37″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|50°01′07″N 22°40′47″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|49°46′00″N 23°38′00″E|pozycja=bottom}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|53°40′00″N 23°50′00″E|pozycja=right|opis=[[Grodno]]}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|51°57′14″N 16°32′25″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|49°56′40″N 19°58′39″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} {{mapa lokalizacyjna/punkt|52°39′39″N 19°04′07″E|pozycja=bottom|rozmiar znaku=11}} }} [[Plik:Alkmaar organ.jpg|thumb|Organy z 1511 w kościele św. Wawrzyńca w [[Alkmaar]], Holandia]] W 1511 ukazał się pierwszy drukowany w języku staroniemieckim traktat poświęcony budowie organów ''Spiegel der Orgelmacher und Organisten'' [[Arnolt Schlick|Arnolta Schlicka]]. Autor ustanowił w nim podwaliny koncepcji głosu organowego oraz dyspozycji (podziału na zespoły brzmieniowe i specyfikacji technicznej instrumentu){{odn|Dorawa|1971|s=10}}{{odn|Towarek|2017|s=258}}. Jako wzorcowy, Schlick podaje trójsekcyjny układ z ''Hauptwerkiem'' (głównym zespołem brzmienioweym), ''Rückpositivem'' (sekcją umieszczoną za organistą, w balustradzie chóru) oraz Pedałem (niskobrzmiącym zespołem umieszczonym za sekcją główną). Każda sekcja miała być obsadzona niewielką ilością dobrze słyszalnych i odróżnialnych dla przeciętnego słuchacza głosów{{odn|Towarek|2017|s=255–256}}. Po wydaniu traktatu Schlicka takie głosy jak: ''Gedackten'' (piszczałki kryte), ''Quintaden'' (metalowe flety), ''Hörnlein'' (piszczałki języczkowe), ''Posaune'' (puzony), ''Trompete'' (trąbki), ''Zink'' (cynki) i ''Regalen'' (głosy regałowe – krótkie głosy języczkowe) weszły na stałe do budownictwa organowego{{odn|Towarek|2017|s=252}}. Dyspozycja organów renesansowych wg Arnolta Schlicka{{odn|Towarek|2017|s=255–256}}: {| class="wikitable" ! ''Hauptwerk''<br />F – a² ! ''Rückpositiv''<br />F – a² ! ''Pedalwerk''<br />F – c<sup>1</sup> |- valign="top" | ''Principal'' 8′<br />''Oktawe'' 4′<br />''Gemshorn'' 4′ (flet otwarty)<br />''Zimbel'' (cymbał)<br />''Hintersatz'' (mikstura 16–18-rzędowa)<br />''Rauschpfeife'' lub ''Schalmei''<br />''Zink''<br />''Hultze Glechter'' (''Strohfield'', ''Xylophon'')<br />''Schweigel'' lub ''Regal'' | ''Principal'' (drewno lub cyna)<br />''Gemshörnlein'' 2′ (mały gemshorn)<br />''Zimbelchen'' (mały cymbał)<br />''Hintersätzlein'' (mała mikstura) | ''Principal'' 8′<br />''Oktawe'' 4′<br />''Hintersatz''<br />''Trommete'' lub ''Posaune'' |} Wprowadzenie do organów głosów solowych oraz zachodzące w renesansie przeobrażenia stylistyczne muzyki spowodowały w XVI wieku powstanie odrębnych szkół konstrukcji głosów organowych w różnych regionach Europy. Organmistrzowie dążyli do przystosowania instrumentu do wymagań – zapoczątkowanego przez [[Johannes Ockeghem|Johannesa Ockeghema]] i spopularyzowanego dzięki twórczości [[Giovanni Pierluigi da Palestrina|Giovanniego Palestriny]] – stylu [[Polifonia|polifonicznego]]. W tamtym czasie wykształciło się znane współcześnie, charakteryzujące się mieszaniem i przeciwstawianiem barw brzmienie organów. Podczas gdy Francuzi, Hiszpanie i Włosi rozwijali konstrukcję wykorzystując znane od dawna [[Piszczałka organowa#Głosy wargowe|piszczałki wargowe]] otwarte, budowniczowie [[Flamandowie|flamandzcy]] i niemieccy skutecznie eksperymentowali z piszczałkami krytymi (wprowadzając tzw. pryncypał burdonowy – głos miękki i głuchy), stożkowatymi i [[Piszczałka organowa#Głosy językowe|stroikowymi]] (języczkowymi){{odn|Sachs|2005|s=287–293|loc=''Renesans, Organy''}}. Niektórzy organmistrzowie, przy dezaprobacie poważnych organistów, zaczęli wprowadzać rejestry rozrywkowe (dzwonki i brzękadła) oraz ozdabiać [[Prospekt organowy|prospekty]] poruszającymi się elementami: figurkami, obracającymi się kołami i tarczami z warkoczącymi ozdobami, oraz modelami [[Fasada|fasad]] budynków z otwierającymi się drzwiami i oknami{{odn|Towarek|2010|s=376–377}}{{odn|Sachs|2005|s=287–293|loc=''Renesans, Organy''}}. Informacje o organach na terenie Polski w XVI wieku pochodzą głównie ze źródeł pisanych, a z końca wieku – z fragmentarycznie zachowanych instrumentów (żadne nie przetrwały w całości). W okresie tym następowały nasycanie nowymi instrumentami regionów, w których były one obecne wcześniej (okolice Poznania, Torunia i Krakowa) oraz rozszerzanie zasięgu terytorialnego w kierunkach północnym i wschodnim. Umowy i opisy wzmiankują licznie nowe nazwiska rzemieślników i organistów polskiego pochodzenia, którzy działali również poza terenami ówczesnej [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]]. Rękopisy kompozytorów, m.in. [[Jan z Lublina|Jana z Lublina]], również pozwoliły określić miejsca, w których organy były obecne. Piśmiennictwo oraz ocalone fragmenty instrumentów pozwalają stwierdzić, że typowy instrument posiadał wówczas dwie klawiatury ręczne (manuały) i jeden nożny (pedał){{odn|Gołos|1972|s=39–42|loc=''Renesans''}}. Sekcja klawiatury nożnej pełniła w instrumentach konstruowanych przez polskich organmistrzów dużą i samodzielną rolę. Nie było to typowym zjawiskiem w innych krajach{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}. Na terenie Europy zachowało się kilka instrumentów z epoki wczesnego renesansu, m.in. w [[Kościół św. Jakuba w Lubece|kościele św. Jakuba w Lubece]] (Niemcy) z 1504 – obecnie przebudowane, a w momencie skonstruowania posiadające 5 głosów i jeden manuał, w kościele św. Wawrzyńca w [[Alkmaar]] (Holandia) z 1511, w kościele w Rysum (Niemcy) z 1513 – 7 głosów i jeden manuał, oraz w kościele w Oosthuizen (Holandia) z 1521 – 7 głosów i jeden manuał{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}. W okresie renesansu do powszechnego użycia weszły mniejsze wersje organów: pozytyw, portatyw oraz [[Regał (instrument)|regał]]{{odn|Sachs|2005|s=287–293|loc=''Renesans, Organy''}}{{odn|Gołos|1972|s=39–42|loc=''Renesans''}}. === Barok === [[Plik:Orgel von Hans Hummel und Georg Nitrowski in Olkusz.jpg|thumb|Stół gry barokowych organów z 1612 w kościele w św. Andrzeja w Olkuszu]] [[Plik:Chelmno kosciol ss Janow organy.jpg|thumb|Barokowy prospekt organów z 1619 na terenie [[Zespół klasztorny Sióstr Miłosierdzia w Chełmnie|zespołu klasztornego Sióstr Miłosierdzia w Chełmnie]]]] Na początku [[XVII wiek]]u utrwalone i najpowszechniej stosowane rozwiązania konstrukcyjne organów wykształciły trwały obraz organów barokowych – formy, do której nawiązuje jeden z trendów budownictwa zapoczątkowany w XX wieku – organów [[Michael Praetorius|Michaela Praetoriusa]]{{odn|Sachs|2005|s=373–374|loc=''Barok, Organy''}}. W 1619 wydane zostało 3-tomowe opracowanie jego autorstwa ''Syntagma Musicum'', którego tom II – „De Organographia” – poświęcony jest głównie organom i specyfikacji instrumentów budowanych w tamtym czasie m.in. na jego zlecenie{{odn|Dorawa|1971|s=12}}<ref name="Praetorius" />. Typowy instrument wczesnobarokowy, nazywany organami Praetoriusa lub organami typu hamburskiego{{odn|Zacharski|2009|s=59}} charakteryzował się obecnością czterech zespołów brzmieniowych: ''Oberwerku'' (głównego, wysoko umieszczonej sekcji głównej), ''Rückpositivu'' (zlokalizowanego za plecami organisty), ''Brustwerku'' (głosów o tonach wysokich) oraz rozbudowanego architektonicznie i dorównującego liczbą głosów pozostałym sekcjom ''Pedalwerku''. Pierwowzorem organów Praetoriusa jest nieistniejący już instrument zbudowany w 1585 roku przez Juliusza Antoniego Friesena w kościele NMP w Gdańsku{{odn|Dorawa|1971|s=12}}<ref name="SzałajdaGdańsk" />. Dyspozycja organów Praetoriusa na przykładzie podobnego, również nieistniejącego już instrumentu z kościoła parafialnego w Groningen<ref name="CookPraetorius" />: {| class="wikitable" !rowspan=2| ''Oberwerk'' !rowspan=2| ''Rückpositiv'' !rowspan=2| ''Brustwerk'' !colspan=3| ''Pedalwerk'' |- | (górny, z głosami razem z Oberwerkiem) | (wieże) | (po bokach Brustwerku) |- valign="top" | Gross Quintadehna 16′<br /> Principal 8′<br /> Gross Querflöit 8′<br /> Holflöiten 8′<br /> Gemshorn 8′<br /> Grobgedact 8′<br /> Quinta 5 1/3′<br /> Octava 4′<br /> Nachthorn 4′<br /> Klein Querflöite 4′<br /> Mixtur<br /> Zimbeldoppelt | Quintadehn 8′<br /> Principal 4′<br /> Gemsshorn 4′<br /> Gedact 4′<br /> Octava 2′<br /> Spitzflöite 2′<br /> Quinta 1 1/3′<br /> Subflöite 1′<br /> Mixtur<br /> Zimbel<br /> Sordunen 16′<br /> Krumbhorn 8′<br /> Trommet 8′<br /> Klein Regal 4′ | Klein Gedact 2′<br /> Klein Octava 1′<br /> Klein Mixtur<br /> Zimbeldoppelt<br /> Rancket 8′<br /> Regal 8′<br /> Zimbel Regal 2′ | Untersatz 16′<br /> Quintadeen Bass 16′<br /> Octaven Bass 8′<br /> Holquinten Bass<br /> Klein Octaven Bass 4′<br /> Nachthorn Bass 4′<br /> Klein Quintadeen Bass 4′<br /> Holflöiten Bass 2′<br /> Rauschquinten Bass<br /> Mixtur | Gross Principal Bass 16′<br /> Gross Gemsshorn Bass 16′<br /> Gross Querflöiten Bass 8′<br /> Gemsshorn Bass 8′<br /> Quintflöiten Bass 5 1/3′<br /> Kleingedact Bass 4′<br /> Posaunen Bass 16′<br /> Sordunen Bass 16′<br /> Trommeten Bass 8′<br /> Schallmeyen Bass 4′ | Quitflöiten Bass 10 2/3′<br /> Bawrflöiten Bass 4′<br /> Zimbel Bass<br /> Rancket Bass 8′<br /> Krumbhorn Bass 8′<br /> Klein Regal Bass 4′ |} Modyfikacje konstrukcji obejmowały obniżenie ciśnienia powietrza (co złagodziło [[Barwa dźwięku|tembr]]) oraz podział głosów między klawiatury wg brzmienia: manuał główny – rejestry poważne i uroczyste, górny – ostre i przejmujące, środkowy – delikatne i słodkie, pedał – potężne. Wycofano niektóre rejestry o twardym brzmieniu, a w ich miejsce wprowadzono cierpkie – smyczkowe. Na znaczeniu zyskał efekt [[Vibrato|wibrata]] uzyskiwany dzięki rozwiązaniu konstrukcyjnemu zwanemu tremulantem oraz nowemu rejestrowi ''vox humana'', którego piszczałki stroją odrobinę wyżej lub niżej od odpowiednich piszczałek rejestrów współbrzmiących, skutkując efektem pulsowania{{odn|Sachs|2005|s=373–374|loc=''Barok, Organy''}}. Wzrosła rozmaitość używanych piszczałek; obok [[Cyna|cyny]] i drewna wprowadzono jako materiał konstrukcyjny m.in. ołów, [[Kość słoniowa|kość słoniową]] i [[szkło]]. Opracowano nowy typ wiatrownic zasuwowych, który ułatwiał przełączanie rejestrów i zwiększał dynamikę kompozycji{{odn|Drobner|1997|s=184–187|loc=''Z dziejów organów''}}. Rozpoczęte w renesansie kształtowanie się lokalnych szkół budownictwa doprowadziło w baroku do ostatecznego skrystalizowania się wizerunku stylów narodowych. We Włoszech konstrukcja utrwalana była wg zasad ustalonych w XVI wieku, a reguły rejestracji organów opisane zostały w pracy organmistrza i teoretyka Constanzo [[Antegnati]] – ''L’arte organica''. Organy niemieckie wyróżniało masywne, potężne brzmienie. We Francji pozostającej początkowo pod wpływem szkoły flamandzkiej wykształcił się styl silnie zunifikowany. Z Półwyspu Iberyjskiego pochodzi wynalazek „[[Trąbka hiszpańska|trąbki hiszpańskiej]]” – stożkowatych piszczałek stroikowych umieszczanych w prospektach organowych z korpusami usytuowanymi poziomo{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}. Podobnie jak w innych krajach, również w Polsce organmistrzostwo przechodziło w XVII wieku fazę intensywnego rozwoju. Rozpoczęty w XVI wieku proces polonizacji nielicznej kadry majstrów obcego pochodzenia dobiegł końca; przeważająca większość organów budowana była przez rodzimych rzemieślników doskonalących kunszt w starych i nowopowstałych ośrodkach budowy organów. Z tego okresu pochodzą najstarsze zachowane instrumenty. Najcenniejszymi są zbudowane w 1612 przez krakowianina [[Hans Hummel|Jana Hummla]], i unikalne w skali światowej organy w [[Bazylika kolegiacka św. Andrzeja Apostoła w Olkuszu|kościele św. Andrzeja w Olkuszu]] oraz zbudowane w 1620 roku przez warszawianina Szymona Liliusa w [[Kościół farny św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja w Kazimierzu Dolnym|kościele farnym w Kazimierzu Dolnym]]. Z pierwszej połowy XVII pochodzi pozytyw szkatularny w [[Klasztor klarysek w Starym Sączu|klasztorze sióstr klarysek w Starym Sączu]]. Jedną z przyczyn niezachowania się większej ilości mechanizmów z I połowy XVII wieku był [[Potop szwedzki|najazd szwedzki]] i [[Potop szwedzki#Skutki wojny|jego następstwa]]{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}{{odn|Gołos|1972|s=43–49|loc=''Wiek XVII''}}. W 1712 w Anglii po raz pierwszy wprowadzono w organach efekt ''crescendo'' (stopniowe zwiększanie głośności) konstruując sterowaną pedałem szafę ekspresyjną – zbudowaną z grubych, dźwiękoszczelnych ścian skrzynię, w której umieszcza się wybrane rzędy piszczałek. Jedna ze ścian skrzyni wyposażona jest w ruchome żaluzje, których uchylanie i przymykanie odpowiednio zwiększa i zmniejsza dynamikę dźwięku{{odn|Sachs|2005|s=373–374|loc=''Barok, Organy''}}. Charakterystyczne dla doby baroku jest rozczłonkowywanie przestrzennej architektury instrumentu. Odstąpiono od zwartej konstrukcji z czytelnym rozmieszczeniem sekcji. Zaczęto budować fantazyjne formy architektoniczne, także wieloszafowe. Powodowało to niekiedy potrzebę prowadzenia [[Traktura|traktury]] na dużych odległościach i w skomplikowanym układzie, co nie sprawiało trudności ówczesnym budowniczym. W okresie baroku popularne były dodatkowe rejestry, wzbogacające strukturę brzmienia instrumentu, ale także prospekt, tworzący wraz z wnętrzem sakralnym barokowy ''[[Synteza sztuk|Gesamtkunstwerk]]''. Nazwane „niebiańską orkiestrą” instrumenty miały w składzie ruchome aniołki grające na trąbkach, [[Putto|putta]] z dzwoneczkami w rękach, wirujące gwiazdy z dzwonkami, kukułki, ''Nachtigall'' (słowiki), oraz [[organy#Tympan|tympan]]{{odn|Gołos|1972|s=55–63|loc=''Próba charakterystyki wybranych obiektów z XVII i XVIII w.''}}. Powstałe w baroku ''[[basso continuo]]'', stając się niezbędnym składnikiem prawie każdego utworu zespołowego, przyczyniło się do popularyzacji organów – przydzieliło im (i innym instrumentom klawiszowym) ważną rolę podstawy harmonicznej w strukturze dźwiękowej utworów{{odn|Biegański|1981|s=84, 89}}. W wieku XVI [[system pitagorejski|strój pitagorejski]] zastąpiono średniotonowym, co wymuszało grę w tonacjach do dwóch znaków. Pod koniec XVII w. zaczęto wprowadzać [[System równomiernie temperowany|strój temperowany]], ale nadal nie powodowało to ujednolicenia wysokości stroju organów – instrumenty z różnych regionów Europy nie mogłyby zagrać współbrzmiącej melodii{{odn|Sachs|2005|s=374|loc=''Barok, Strój''}}. === Klasycyzm === [[Plik:Bielsko-Biała, kościoł Opatrzności Bożej, wnętrze - organy.jpg|thumb|Organy Karla Kuttlera w [[Kościół Marcina Lutra w Bielsku-Białej|kościele ewangelickim Marcina Lutra w Bielsku-Białej]]]] [[Plik:Catedral de Oliwa, Gdansk, Polonia, 2013-05-21, DD 03.jpg|thumb|Rokokowy prospekt organów z 1793 w Oliwie]] Trwający od 1750 do około 1820 [[Muzyka klasycystyczna|klasycyzm]] wprowadził muzykę organową i same organy w krótki okres stagnacji. Instrument z natury przystosowany był do polifonii chóralnych, a nowy trend kompozytorski wymagał homofonii – wyraźnych melodii prowadzonych z towarzyszeniem nienachalnego akompaniamentu. Większość organmistrzów nie ulegała nowej modzie i budowała utrwalone konstrukcje, ale niektórym eksperymentatorom udało się zyskać chwilową i lokalną popularność{{odn|Sachs|2005|s=422–425|loc=''Romantyzm, Organy''}}. Na terenie [[Monarchia Habsburgów|monarchii habsburskiej]] organmistrzowie opracowali uproszczony schemat konstrukcji organów. Poprzez ograniczenie liczby rejestrów i głosów językowych oraz selektywne ich rozdysponowanie stworzyli instrumenty spełniające wymagania kompozycji [[Joseph Haydn|Haydna]] i [[Wolfgang Amadeus Mozart|Mozarta]]. Oszczędną – w porównaniu do barokowej – stylistykę architektoniczną zrekompensowali wysokiej jakości materiałami użytymi do budowy piszczałek{{odn|Kukla|2000|s=131–146}}. Berliński organmistrz [[Johann Peter Migendt]] w 1755, podczas budowy organów w [[Karlshorst|Berlinie-Karlshorst]] dla księżniczki pruskiej [[Anna Amalia Pruska|Amalii Pruskiej]], opracował i wprowadził założenia konstrukcyjne organów klasycystycznych{{odn|Kukla|2000|s=131–146}}: # połowa całkowitej ilości głosów w głównym zespole brzmieniowym, pełna piramida pryncypałów; # w sekcji pozytywu dwa razy mniej głosów niż w sekcji głównej, brak głosów alikwotowych, przewaga głosów fletowych; # ograniczona, pozbawiona samodzielności sekcja pedału, rejestry 16′ i 8′, jeden głos 4′ (pryncypał lub flet) oraz 16′ lub 8′ głos językowy; # liczba głosów fletowych równa liczbie głosów pryncypałowych; # wprowadzenie do dyspozycji głosów wąskomenzurowanych; # brak lub ograniczona liczba głosów językowych; # brzmienie poszczególnych typów głosów labialnych zbliżone do siebie (pryncypały zbliżone brzmieniem do fletów a głosy fletowe otwarte zbliżone do pryncypałowych); # proporcjonalne wyważenie dynamiki i liczby głosów zasadniczych i alikwotowych oraz mieszanych (równowaga pomiędzy brzmieniem instrumentu w poszczególnych zakresach skali muzycznej); # traktura mechaniczna, wiatrownice tonowe (klapowo-zasuwowe), wysoka jakość stopów metali i drewna użytego do budowy piszczałek; # dwa manuały. Przykładami organów spełniających założenia Migendta są instrumenty [[Johann Hencke|Johanna Henckego]] w [[Kościół Trynitarzy w Bratysławie|kościele Trynitarzy]] w Bratysławie (około 1754), [[Valentin Arnold|Valentina Arnolda]] w [[Bańska Szczawnica|Bańskiej Szczawnicy]] (1792), [[Friedrich Deutschmann|Friedricha Deutschmanna]] w [[Matejovce nad Hornádom|Matejowicach]] (1823) oraz [[Karl Kuttler|Karla Kuttlera]] w kościele ewangelickim im. ks. dr. M. Lutra w [[Bielsko-Biała|Bielsku-Białej]] (1848){{odn|Kukla|2000|s=131–146}}. Za organy zbudowane w tym stylu uznane być mogą również organy Ostrowskiego w [[Archikatedra św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Lublinie|katedrze w Lublinie]] (1822) i [[Mateusz Mielczarski|Mielczarskiego]] w kościele św. Izydora w [[Marianów (powiat garwoliński)|Marianowie]] (1843){{odn|Kapeć|2008|s=131–146}}. Około 1800 [[Georg Joseph Vogler|Georg J. Vogler]], pracując jako kapelmistrz na dworze w [[Darmstadt|Darmstadcie]], opracował inny uproszczony system konstrukcji organów, którego zamierzeniem było odwzorowanie spektrum i dynamiki instrumentarium orkiestry. Koncepcja Voglera nie przyjęła się, ale w nieco zmodyfikowanej formie znalazła zastosowanie w salach koncertowych{{odn|Sachs|2005|s=422–425|loc=''Romantyzm, Organy''}}. Z początków klasycyzmu pochodzą zbudowane w stylu poprzedniej epoki – rokokowym – pierwsze [[Bazylika archikatedralna w Gdańsku-Oliwie#Organy oliwskie|organy w Oliwie]]. Posiadały 83 głosy, co czyniło je w tamtym czasie największym instrumentem na świecie. Są również reprezentantem głównego trendu konstrukcyjnego, który nie uległ nielicznym tendencjom nowatorskim bieżącej epoki i mimo zniszczeń spowodowanych [[III wojna północna|wielką wojną północną]] oraz niekorzystną sytuacją gospodarczą prężnie rozwijał się na terenie Polski{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}{{odn|Gołos|1972|s=50–54|loc=''Wiek XIII''}}. === Romantyzm === [[Plik:Iglesia colegial de Poznan, Poznan, Polonia, 2014-09-18, DD 22-24 HDR.jpg|thumb|Organy w [[Bazylika Matki Bożej Nieustającej Pomocy, św. Marii Magdaleny i św. Stanisława Biskupa w Poznaniu|poznańskiej farze]], zbudowane przez niemieckiego organmistrza [[Friedrich Ladegast|Friedricha Ladegasta]]]] [[Plik:Rouen, Saint-Ouen (Orgue Cavaillé-Coll) (4).jpg|thumb|Fragment stołu gry organów Aristide’a Cavaillé-Colla z 1890 w opactwie Saint-Ouen w [[Rouen]]]] W [[Muzyka romantyczna|romantyzmie]] kompozytorzy zwrócili swe zainteresowanie ku różnorodnym i nowym środkom wyrazu. Zmieniło się wyobrażenie o muzyce, jej formie i przeznaczeniu, oraz ogólnie pojętej [[Estetyka|estetyce]]. Sięgnięto po potęgę i bogactwo form [[Homofonia (muzyka)|homofonicznej]] i [[Symfonia|symfonicznej]]{{odn|Sachs|2005|s=375}}. Niektórzy budowniczowie organów wielkich, z najbardziej wpływowym [[Aristide Cavaillé-Coll|Aristidem Cavaillé-Collem]]{{odn|Bush|2006|s=97}}, podążyli za nowym trendem kompozytorskim wprowadzając w swoich instrumentach obsady głosowe na podobieństwo instrumentarium orkiestry symfonicznej. Barokowe jasne i lekkie brzmienia zmienili na ciemne i ciężkie. Znacznie zwiększyli obsady głosów niskobrzmiących, projektowali duże sekcje głosów językowych imitujących orkiestrowe instrumenty dęte, wprowadzili do dyspozycji wiele głosów [[Menzura|wąskomenzurowanych]], które miały za zadanie naśladować instrumenty smyczkowe. Zmienili znacznie sposób intonacji na bardziej miękki i delikatny{{odn|Zacharski|2009|s=59}}. Cechami wspólnymi romantycznego budownictwa organowego, którego przykładem jest instrument [[Friedrich Ladegast|Friedricha Ladegasta]] w [[Bazylika Matki Bożej Nieustającej Pomocy, św. Marii Magdaleny i św. Stanisława Biskupa w Poznaniu|poznańskiej farze]], są<ref name="SzostakRomantyzm" /><ref name="msPFara" /><ref name="MaierSauer" /><ref name="CookLadegast" />: # dążenie do uzyskania jednolitego brzmienia poprzez grupowanie głosów na podobieństwo instrumentarium orkiestry, jak we wzorcu stworzonym przez Cavaille-Colle’a, z sekcjami w kwartetach orkiestrowych: pryncypały, flety, smyczki, języczki; # dążenie do uzyskania intensywnego brzmienia poprzez zastosowanie w każdej sekcji organów wielkich kilku (4–6) głosów ośmiostopowych – tych, które są podstawą korpusu brzmieniowego. Przykładami są organy Cavaille-Colla w [[Kościół św. Sulpicjusza w Paryżu#Organy|Saint-Sulpice]] (1862), [[Friedrich Ladegast|Ladegasta]] w [[Katedra w Merseburgu|Merseburgu]] (1855), [[Henry Willis & Sons|Willisa]] w {{link-interwiki|Hala św. Jerzego w Liverpoolu|Q=Q1073341|tekst=hali koncertowej w Liverpoolu}} (1855) i współczesne, [[Andrzej Chorosiński|Chorosińskiego]] w [[organy w bazylice licheńskiej|bazylice licheńskiej]] (2007); # dążenie do skrócenia czasu reakcji wiatrownic na polecenia wydawane za pomocą [[organy#Włączniki rejestrowe|przełączników rejestrowych]] poprzez stosowanie traktury pneumatycznej; # wprowadzenie skrzyni ekspresyjnej umożliwiającej płynną zmianę dynamiki dźwięku; # wprowadzenie głosów zasilanych wysokim ciśnieniem i zbudowanych z piszczałek przedętych głosów harmonicznych; # wprowadzenie urządzeń pneumatycznych do traktury gry i traktury rejestrowej; # zwiększenie rozmiarów budowanych instrumentów. Na początku XIX w dużych kościołach zainstalowane były już tzw. organy wielkie – niektóre z nich wyposażone były w około 100 rejestrów, cztery manuały i dwa pedały, oraz głosy wymagające szczególnie wielkiej masy powietrza, np. ''tuba mirabiliss''. W drugiej połowie XIX wieku opracowano w Niemczech – alternatywne dla dotychczas stosowanego rozwiązania z żaluzjami – urządzenie włączające kolejno wszystkie głosy organowe: wałek [[crescendo]]wy. Klawiatury ręczne zyskały ulepszony system łączników (kopuałów), który ułatwiał obsługę i rozszerzał możliwości ekspresyjne poprzez umożliwienie przerzucania rejestrów z klawiatury na klawiaturę. Wprowadzono kombinacje – mechanizm umożliwiający włączenie jednym przyciskiem zestawu głosów{{odn|Sachs|2005|s=422–425|loc=''Romantyzm, Organy''}}. Eksperymentowano z konstrukcją [[Wiatrownica (muzyka)|wiatrownic]], starając się wprowadzić standard umożliwiający produkcję seryjną{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}. W latach 30. XIX wieku angielski organmistrz [[Charles Spackman Barker]] opracował dźwignię pneumatyczną – urządzenie, które zmniejszyło opór gry. Przed wprowadzeniem elektryczności do konstrukcji organów, ruch klawisza manuału przetwarzany był na ruch zaworów piszczałek w pełni mechanicznie, z wykorzystaniem koncepcji [[Maszyny proste|maszyn prostych]], za pomocą tzw. [[Traktura|traktury]] – złożonego systemu dźwigni, krążków, cięgieł i drążków. Dźwignia Barkera pozwoliła zmniejszyć opór gry, a w połączeniu z opracowaną w 1827 przez angielskiego organmistrza [[Joseph Booth (organmistrz)|Josepha Bootha]] trakturą pneumatyczną umożliwiła umiejscawianie stołu gry w dowolnym miejscu, a nie jak dotychczas w cokole szafy organowej{{odn|Sachs|2005|s=422–425|loc=''Romantyzm, Organy''}}. Dźwignię Barkera rozpowszechnił – stosując i udoskonalając ją razem z twórcą w budowanych przez siebie instrumentach – wybitny organmistrz [[Aristide Cavaillé-Coll]] z Francji. Pierwsze, wykorzystujące angielski wynalazek organy zbudował w 1841 w [[Bazylika w Saint-Denis|katedrze w Saint-Denis]] pod Paryżem. Jego firma konstruowała organy we Francji, Hiszpanii, Anglii, Holandii, a także w Ameryce Południowej i w Chinach. W Niemczech najbardziej znaną była firma Walcker z Ludwigsburga. Podobnie do firmy Cavaillé-Colla budowała organy na całym świecie, ale w standardzie stosowała wiatrownice tonowe typu stożkowego. W Polsce zbudowała instrumenty m.in. w [[Bazylika archikatedralna św. Jana Chrzciciela w Warszawie|katedrze warszawskiej]] oraz w [[Filharmonia Narodowa|Filharmonii w Warszawie]] (obydwa zniszczone w trakcie [[II wojna światowa|II wojny światowej]]). Innym znanym organmistrzem działającym w Niemczech był [[Friedrich Ladegast]]. Na jego instrumencie w katedrze w [[Merseburg]]u komponował [[Ferenc Liszt|Franciszek Liszt]]. W tym samym czasie w Anglii działała firma rodzinna Willisów. Opracowany przez nią typ dużych organów nazwanych symfonicznymi zrywał z tradycyjnym modelem wprowadzając dyspozycję odpowiadającą bieżącym trendom muzyki romantycznej. W Holandii sławę zyskała firma organmistrza [[Johann Bätz|Johanna Bätza]] prowadzona po jego śmierci przez [[Christian Gottlieb Friedrich Witte|Christiana Wittego]]. Budowane przez nich instrumenty nie wykorzystywały nowinek technicznych XIX wieku, ale pieczołowitość tzw. intonacji (kształtowania natężenia i barwy dźwięku piszczałek i całych głosów) przysporzyła im miana wyjątkowo pięknie brzmiących i jednych z najlepszych instrumentów epoki romantyzmu{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}. Polskie organmistrzostwo w XIX wieku rozwijało się w oparciu o rozwiązania techniczne wypracowane i utrwalone w poprzednim stuleciu. Trakturę pneumatyczną i mechanizmy elektryczne zaczęto wprowadzać pod koniec wieku. W tym samym czasie, krakowski organmistrz [[Szymon Antoni Sapalski|Antoni Sapalski]] wydał pierwszy polski traktat zawierający informacje i praktyczne porady dotyczące konstrukcji, konserwacji oraz rozwiązywania typowych usterek eksploatacyjnych organów. Wypracowany w ubiegłych stuleciach kunszt organmistrzowski był przekazywany z pokolenia na pokolenie, rozwijał się, utrwalał i przyjmował formę działalności rodzinnej. Budowano głównie instrumenty małe i średnie. Organy [[Karol Żakiewicz|Karola Żakiewicza]] z początku XIX wieku zachowały się w [[Miedniewice (województwo mazowieckie)|Miedniewicach]] i [[Żelazna (powiat skierniewicki)|Żelaznej]]. Uczeń tegoż – [[Mateusz Mielczarski]] – działał w latach 1829–1868 i zbudował około 100 instrumentów głównie na terenach [[Mazowsze|Mazowsza]] oraz [[Małopolska|Małopolski]]. W tym czasie powstała – działająca do końca wieku XX – firma rodzinna [[Biernacki (organmistrzowie)|Biernackich]], budująca organy w sposób przemysłowy na obecnych terenach Polski, Litwy i Białorusi. Z warsztatu rodziny [[Szymański (organmistrzowie)|Szymańskich]] pochodzą zbudowane w 1885 pierwsze w Polsce organy z wiatrownicą stożkową – rozwiązaniem technicznym umożliwiającym sterowanie rejestrami za pomocą każdego rodzaju traktury – mechanicznej, pneumatycznej oraz elektropneumatycznej{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}{{odn|Gołos|1972|s=78–83|loc=''Wiek XIX''}}. === Współczesność === {{Zobacz też|Orgelbewegung}}[[Plik:Atlantic City Convention Hall-consolle organo Midmer Losh Organ Company.jpg|thumb|Kontuar 381-głosowych organów w hali widowiskowo-sportowej w Atlantic City]] [[Plik:Modern pipe organ.jpg|thumb|Elektronika we współczesnych organach piszczałkowych]] [[Plik:Allen Organ Company Instrument.jpg|thumb|Cyfrowe organy firmy Allen Organ Company]] Pod koniec dziewiętnastego stulecia zaczęto kompletować i szeroko publikować dzieła kompozytorów XVI, XVII i XVII wieku, m.in. [[Johann Sebastian Bach|Bacha]], [[Georg Friedrich Händel|Haendla]], [[Giovanni Pierluigi da Palestrina|Palestriny]], [[Wolfgang Amadeus Mozart|Mozarta]], [[Heinrich Schütz|Schütza]], [[Henry Purcell|Purcella]] i [[Orlando di Lasso|Lasso]]. Wkrótce, na przełomie wieków XIX i XX pojawił się i szybko rozprzestrzenił trend powrotu do instrumentarium i muzyki dawnej. Nadal budowano organy o rozmaitych rozwiązaniach konstrukcyjnych i rozmiarach, ale historyzm zaznaczył się w sposób szczególny{{odn|Sachs|2005|s=432–434|loc=''Wiek XX, Organy''}}. 22 stycznia 1868 [[Charles Spackman Barker|Charles S. Barker]] – wynalazca dźwigni pneumatycznej – opatentował w Anglii wynalazek traktury elektropneumatycznej. Połączenie mechaniczne klawisza i dźwigni Barkera zastąpione zostało połączeniem elektromagnetycznym. Naciśnięcie klawisza zamykało tu obwód elektryczny, jednak same wentyle otwierane były za pomocą ciśnienia powietrza{{odn|Sachs|2005|s=422–425|loc=''Romantyzm, Organy''}}. Wynalazek Barkera uprościł konstrukcję organów i umożliwił odseparowanie stołu gry od pozostałej części instrumentu. To z kolei zmniejszyło koszt zakupu i utrzymania instrumentu oraz umożliwiło stawianie go w trudniej dostępnych przestrzeniach{{odn|Chwałek|1971|s=164–169|loc=''Traktura elektromagnetyczna''}}. W pierwszej połowie XX wieku nadal budowano instrumenty monumentalne. W 1912 firma Walcker z [[Ludwigsburg]]a wyposażyła organy w [[Kościół św. Michała w Hamburgu|kościele św. Michała w Hamburgu]] w pięć manuałów i 12 tys. piszczałek w 167 głosach. Taką samą dyspozycję miał instrument firmy [[Henry Willis & Sons]] w [[Katedra w Liverpoolu|katedrze w Liverpoolu]]. W tym samym roku, w [[Hala Stulecia we Wrocławiu|Hali Stulecia we Wrocławiu]] firma [[Wilhelm Sauer|Wilhelma Sauera]] oddała instrument posiadający 5 manuałów, 2 pedały oraz około 15 tys. piszczałek w 187 głosach. W 1904 na [[Wystawa światowa|EXPO]] w [[Saint Louis]] wystawiono wielkie organy, nabyte później przez amerykańskiego kupca [[John Wanamaker|Johna Wanamakera]] do swojego [[Dom towarowy|domu towarowego]] w [[Filadelfia|Filadelfii]]. W kolejnych latach zostały rozbudowane, i kiedy oddano je do użytku w 1917 posiadały 5 manuałów oraz 18 tys. piszczałek w 232 głosach, stając się tym samym największymi organami na świecie. W 1932 w hali widowiskowo-sportowej w [[Atlantic City]] zbudowano organy wyposażone w 7 manuałów i 33 tys. piszczałki w 381 głosach{{odn|Sachs|2005|s=432–434|loc=''Wiek XX, Organy''}}. „Wyścig” o miano największego instrumentu trwał, jednak głównym trendem w budownictwie organów XX wieku był historyzm, ze szczególnym uwzględnieniem konstrukcji i brzmienia barokowego. Na początku wieku ukonstytuował się w Niemczech, a później rozprzestrzenił na inne regiony świata ''[[Orgelbewegung]]'' – nurt przeciwstawiający się przemysłowemu budownictwu organów oraz dyspozycji klasycznej i romantycznej, i postulujący powrót do muzyki i dyspozycji barokowej. Wzorcem instrumentu były organy budowane przez [[Gottfried Silbermann|Silbermanna]], oraz wczesnobarokowe, opisane przez [[Michael Praetorius|Praetoriusa]] w opracowaniu ''Syntagma Musicum''{{odn|Sachs|2005|s=432–434|loc=''Wiek XX, Organy''}}{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}. Początkowo ruch przybierał radykalne formy przebudowywania istniejących instrumentów symfonicznych i romantycznych, lecz z biegiem czasu złagodniał, a tendencja do budowy organów barokowych z mechaniczną trakturą przetrwała w Europie do dziś{{odn|Gołos|1972|s=110–103|loc=''Wiek XX''}}. Do Polski ''Orgelbewegung'' dotarł w latach siedemdziesiątych i – poza wzbudzeniem mody na organy dawne – przyczynił się do wzmożenia wysiłków prowadzących do skatalogowania i odrestaurowania instrumentów zabytkowych{{odn|Gołos|1972|s=102–109|loc=''Ochrona i konserwacja zabytkowych organów''}}. Tragiczne skutki I i II wojny światowej – straty materialne i osobowe – nie pozwoliły jednak przywrócić świetności sztuki organmistrzowskiej i najpopularniejszą konstrukcją pozostały w Polsce organy małe z trakturą pneumatyczną, elektropneumatyczną i później – elektromagnetyczną{{odn|Gołos|1972|s=110–103|loc=''Wiek XX''}}. Pod koniec XX wieku konstruktorzy organów zaczęli wprowadzać w klawiaturach, przyciskach rejestrowych i trakturach komponenty elektroniczne. Oprócz uproszczenia, zmniejszenia kosztów i zwiększenia niezawodności, pozwoliło to również nagrywać i odtwarzać muzykę za pomocą protokołu [[MIDI]]<ref name="WangMIDI" />. Niektórzy konstruktorzy organów zaczęli dodawać obok głosów piszczałkowych głosy cyfrowe. Pionierem budownictwa organów hybrydowych jest firma Rodgers Instruments<ref name="mawHybridOrgan" />. Funkcję hybrydową mają organy z 2005 w [[Bazylika Najświętszej Maryi Panny Licheńskiej w Licheniu Starym|Bazylice w Licheniu]], których kontuar wyposażony jest w system MIDI pozwalający nagrywać a później odtwarzać dźwięk bez udziału organisty. W latach 30. XX wieku firma {{link-interwiki|Allen Organ Company|Q=Q4731805|tekst=Allen Organ}} wprowadziła na rynek [[organy elektroniczne]] oparte na [[Lampa elektronowa|lampach elektronowych]], a w 1971 zbudowała pierwsze organy cyfrowe wykorzystujące technologię [[CMOS]] i cyfrowe nagrania dźwięków prawdziwych organów piszczałkowych<ref name="AllenComp" />. W XXI wieku rozwój technik cyfrowych umożliwił podłączanie i sterowanie organami za pośrednictwem [[Komputer osobisty|komputerów osobistych]]<ref name="Kądziołka" />. Organy budowane współcześnie prezentują pełną gamę rozmiarów, stylów brzmieniowych i architektonicznych – od niewielkich, charakteryzujących się jasną i delikatną intonacją instrumentów w [[organy#Dyspozycja|dyspozycji]] barokowej, do symfonizujących i wszechstronnych dyspozycji romantycznych, od prospektów [[historyzm (architektura)|historyzujących]], do współczesnych – [[modernizm (architektura)|modernistycznych]] i [[postmodernizm (architektura)|postmodernistycznych]]{{odn|Kmita-Skarsgård|2020|s=211}}. {{Grafika rozwinięta | tytuł = Modernistyczne i postmodernistyczne prospekty organów piszczałkowych | opis = 1 – organy z barokową dyspozycją w kościele w [[Murrhardt]], 2 – organy z barokowo-symfoniczną dyspozycją w Kościele Najświętszego Serca Pana Jezusa w [[Monachium]], 3 – organy z renesansową dyspozycją w bazylice Basilique Saint-Andoche w [[Saulieu]], 4 – organy z romantyczną dyspozycją w kościele św. Fidelisa w [[Stuttgart|Stuttgarcie]], 5 – organy z symfoniczną dyspozycją w [[kościół św. Elżbiety w Marburgu|kościele św. Elżbiety w Marburgu]], 6 – organy z renesansową dyspozycją w kościele Lutra w [[Spandau]] | położenie = center | całkowita szerokość = 900 | grafika1 = Murrhardt-stadtkirche-orgel (retouched).jpg | alt1 = 1977 | opis1 = 1. 1977 | grafika2 = Herz-Jesu-Kirche Muenchen Orgel.jpg | alt2 = 2003 | opis2 = 2. 2003 | grafika3 = Saulieu - Saint-Andoche - Orgues.jpg | alt3 = 2003 | opis3 = 3. 2003 | grafika4 = Stuttgart St. Fidelis - Vleugels Orgel.jpg | alt4 = 2005 | opis4 = 4. 2005 | grafika5 = Marburg - Elisabethkirche 06 ies.jpg | alt5 = 2006 | opis5 = 5. 2006 | grafika6 = Lutherkirche Berlin-Spandau-Orgel.jpg | alt6 = 2015 | opis6 = 6. 2015 }} == Klasyfikacja == [[Instrument muzyczny#Klasyfikacja popularna|Klasyfikacja popularna]] umieszcza organy pośród instrumentów [[instrument klawiszowy|klawiszowych]]<ref name="britannica" /> [[instrument dęty|dętych]]{{odn|Chwałek|1971|s=23–26|loc=''Wiadomości wstępne''}}. [[Mieczysław Drobner]], w opracowaniu ''Instrumentoznawstwo i akustyka'' (1960), dzieli organy na dwie części: wargową i języczkową, klasyfikując je odpowiednio w kategoriach instrumentów dętych wargowych miechowych i samobrzmiących języczkowych mechanicznomiechowych{{odn|Drobner|1997|s=36–38}}. [[Klasyfikacja Hornbostela-Sachsa|Klasyfikacja naukowa]] nie przydziela organom piszczałkowym jednej kategorii, ale grupuje [[organy#Piszczałki|piszczałki organowe]] wg typu (wargowe i języczkowe) oraz [[organy#Głosy|głosy organowe]] wg typu zastosowanych piszczałek<ref name="VogelKlasyfikacja" />: {| class="wikitable" ! Kod numeryczny !! Nazwa grupy !! Typ głosu organowego |- | 412.1 || Aerofony idiofoniczne interrupcyjne lub stroikowe || Organowe głosy języczkowe |- | 412.122 || Zestawy stroików kryjących || Wczesne języczkowe głosy organowe |- | 421.222.11 || Zestawy fletów otwartych z wewnętrznym kanalikiem, bez otworów palcowych || Organowe piszczałki wargowe otwarte |- | 421.222.2 || Zestawy częściowo zamkniętych fletów z wewnętrznym kanalikiem || Organowe piszczałki wargowe rurkowe |- | 421.222.3 || Zestawy fletów zamkniętych z wewnętrznym kanalikiem || Organowe piszczałki wargowe zamknięte |} Ponieważ większą część korpusu dźwiękowego organów stanowią piszczałki wargowe (od 100% do 75%){{odn|Erdman|1989|s=30–45|loc=''Piszczałki''}}, niektóre źródła klasyfikują organy w grupie 421.222.11; inne, przyjmując największą część wspólną, nazywają je po prostu [[aerofony|aerofonem]]<ref name="pwn" />. W praktyce, każdy instrument organowy może być klasyfikowany indywidualnie, i np. organy z piszczałkami wargowymi, wyłącznie otwartymi, jednym głosem języczkowym oraz wyposażone w napędzane mechanicznie koło z dzwonkami będą miały pełny kod numeryczny w klasyfikacji naukowej: 421.222.11 + 412.1 + 112.121-9<ref name="VogelKlasyfikacja" />. == Rodzaje == Organy, ze względu na kryterium mobilności, dzieli się na przenośne i nieprzenośne{{odn|Chwałek|1971|s=23–26|loc=''Wiadomości wstępne''}}. Obydwa rodzaje składają się z trzech systemów, które formułują ten instrument: piszczałek, układu dostarczania powietrza oraz mechanizmu sterowania powietrzem{{odn|Marchwica|2006|s=205–206|loc=''organy''}}. W zasadniczej kwestii wzbudzania dźwięku i sterowania piszczałkami, organy [[historia najnowsza|współczesne]] nie różnią się od tych wynalezionych przez Ktesibiosa, i rozwijanych w [[starożytność|starożytności]] i [[nowożytność|nowożytności]]{{odn|Pierrot|1971|s=v–vi, 292}}{{odn|Erdman|1989|s=7–26|loc=''Krótka historia organów''}}. Poszczególne odmiany różnią się rozwiązaniami konstrukcyjnymi trzech głównych kompleksów oraz obecnością innych{{odn|Chwałek|1971|s=23–26|loc=''Wiadomości wstępne''}}. === Nieprzenośne === [[Plik:Jasna Góra Basilica organ (04).jpg|thumb|Organy wielkie]] [[Plik:Lübeck, St. Marien, Kemper-Orgel, Werkaufteilung.png|thumb|Przykładowy rozkład niektórych zespołów brzmieniowych (sekcji)]] [[Plik:Lodz, Akademia Muzyczna, Orgel (1).jpg|thumb|Organy małe]] Organy nieprzenośne ustawione są w budynku lub w plenerze na stałe i często stanowią istotny element wystroju wnętrza lub krajobrazu<ref name="Biernat" />. W grupie tej wyróżnia się organy wielkie, średnie i małe, pozytywy nieprzenośne, organy pokojowe i kinowe. Kryteria podziału nie są jednolicie określone, aczkolwiek przyjmuje się pewne wartości poszczególnych wyróżników. Zwraca się głównie uwagę na rozmiary, liczbę głosów i klawiatur oraz obecność urządzeń dodatkowych{{odn|Chwałek|1971|s=23–26|loc=''Wiadomości wstępne''}}. ; Organy wielkie Organy wielkie mają monumentalny, często wieloczęściowy prospekt, ponad 60 głosów, więcej niż trzy manuały i pedał{{odn|Chwałek|1971|s=23–26|loc=''Wiadomości wstępne''}}{{odn|Zacharski|2009|s=59}}. Poszczególne zespoły brzmieniowe (sekcje{{odn|Zacharski|2009|s=84}}), czyli zestawy głosów należących do danej klawiatury, mają swoje nazwy pochodzące od funkcji, jaką dany zespół brzmieniowy spełnia w organach, albo od miejsca czy sposobu umieszczenia go w strukturze architektonicznej instrumentu. W polskiej literaturze stosuje się często niemieckie nazwy sekcji, a czasami nazwy pochodzące od klawiatury, która nimi steruje (np. manuał I, pedał){{odn|Chwałek|1971|s=23–26|loc=''Wiadomości wstępne''}}. Najczęściej występującymi terminami określającymi sekcje są{{odn|Chwałek|1971|s=23–26|loc=''Wiadomości wstępne''}}{{odn|Zacharski|2009|s=4,18,26,55,61,72,82,84,86}}: * ''Hauptwerk'' (niem.), ''Great Organ'' (ang.), ''Grand Orgue'' (fr.), sekcja główna – główny zespół brzmieniowy. * ''Oberwerk'' (niem.), pozytyw górny – zespół należący do wyżej położonej klawiatury lub umieszczony wyżej, np. nad głosami sekcji głównej. * ''Positiv'', ''Positivwerk'' (niem.), ''positive organ'' (ang.), ''Positif'' (fr.), pozytyw – w dawnych organach sekcja z przewagą głosów fletowych, czasami strojonych niżej od sekcji głównej, szczególnie przydatny do akompaniowania chórowi – stąd nazywany również organami chórowymi. W nowszych rozwiązaniach strojony jak sekcja główna, z głosami jasnymi, metalicznymi i klarownymi. * ''Rückpositiv'' (niem.), pozytyw dolny/plecowy/przedni/tylny/chórowy – sekcja wysunięta do przodu, wydzielona konstrukcyjnie i umieszczona w osobnej szafie, często na balustradzie chóru, która w dawnych organach znajdowała się za plecami organisty. W polskojęzycznej terminologii używa się sprzecznych nazw (przedni, tylny) w zależności od kontekstu, którym są muzyk bądź widz. * ''Brustwerk'' (niem.) – sekcja należąca do wyżej położonej klawiatury. W dawnych organach określenie podłączonego do najwyższej klawiatury zespołu głosów języczkowych o skróconych tubach i głosów wargowych wysokobrzmiących. * ''Schwellwerk'', ''Schweller'', ''Echowerk'' (niem.), ''swell organ'' (ang.), ''récit expressif'' (fr.) – zespół głosów umieszczony w szafie ekspresyjnej. * ''Fernwerk'' (niem.), echo odległe – sekcja wydzielona i umieszczona w osobnej szafie (najczęściej ekspresyjnej) w znacznej odległości od organów głównych, np. na drugim końcu pomieszczenia. * ''Solowerk'', ''Soloklavier'' (niem.), ''Solo Organ'' (ang.), ''Clavier de Bombarde'', ''Clavier de Solo'' (fr.) – sekcja złożona z głosów języczkowych i wargowych o charakterze solowym. * ''Pedalwerk'' (niem.), ''pedal organ'' (ang.), ''pédale'' (fr.), sekcja pedału, sekcja pedałowa – sekcja należąca do klawiatury pedałowej. ; Organy średnie Organy średnie mają jedno lub wieloczęściowy prospekt, ponad 25 głosów, więcej niż dwa manuały i pedał. Zespoły brzmieniowe mogą mieć takie same nazwy, jak w organach wielkich{{odn|Chwałek|1971|s=23–26|loc=''Wiadomości wstępne''}}{{odn|Zacharski|2009|s=59}}. ; Organy małe Organy małe mają kilkanaście głosów, jeden lub dwa manuały i pedał{{odn|Chwałek|1971|s=23–26|loc=''Wiadomości wstępne''}}{{odn|Zacharski|2009|s=58}}. ; Pozytyw nieprzenośny {{Osobny artykuł|Pozytyw (instrument muzyczny)|o1=Pozytyw}} Pozytyw nieprzenośny to organy o rozmiarze szerokiej szafy odzieżowej, wyposażone w jeden, rzadziej dwa manuały, kilka głosów – najczęściej tylko wargowych, na ogół bez pedału lub z pedałem podwieszonym{{odn|Chwałek|1971|s=23–26|loc=''Wiadomości wstępne''}}{{odn|Zacharski|2009|s=72}}. ; Organy pokojowe Organy pokojowe, Hausorgel (niem.), Zimmerorgel (niem.) to określenie stosowane często zamiennie z terminem pozytyw. W niektórych źródłach oznacza niewielkie gabarytowo, kilkugłosowy instrument przystosowany do zamontowania w małym pomieszczeniu, np. pokoju, wyposażony w urządzenia stosowane w dużych instrumentach i wykorzystywany do nauki gry i obsługi{{odn|Chwałek|1971|s=23–26|loc=''Wiadomości wstępne''}}{{odn|Zacharski|2009|s=59}}. ; Organy kinowe {{Osobny artykuł|Organy kinowe}} Organy kinowe to instrument używany w okresie kina niemego do muzycznej ilustracji fabuły rozgrywającej się na ekranie lub scenie kinoteatru. Pierwotnie były to organy piszczałkowe, później elektroniczne. Przystosowane były do wydawania różnych dźwięków muzycznych, pozamuzycznych (odgłosy natury i cywilizacji) i często wyposażone w sekcję perkusyjną{{odn|Chwałek|1971|s=23–26|loc=''Wiadomości wstępne''}}{{odn|Zacharski|2009|s=58}}. === Przenośne === {{Grafika rozwinięta | położenie = right | kierunek = vertical | szerokość = 220 | grafika1 = Erfurt Dom St. Marien 06.jpg | alt1 = Pozytyw | opis1 = Pozytyw | grafika2 = Portative Organ MET MUS874.jpg | alt2 = Portatyw | opis2 = Portatyw | grafika3 = Bible Regal.png | alt3 = Regał | opis3 = Regał }} Organy przenośne to niewielkich gabarytów instrumenty złożone z tych samych podzespołów co organy nieprzenośne: piszczałek, układu dostarczania powietrza oraz mechanizmu sterowania powietrzem. Efektem mniejszych wymiarów jest brak piszczałek o bardzo niskich częstotliwościach dźwięku oraz traktury o prostych konstrukcjach dźwigniowych (dla klawiatur) oraz zasuwowych (dla głosów){{odn|Chwałek|1971|s=199–203|loc=''Organy przenośne''}}. ; Pozytyw przenośny {{Osobny artykuł|Pozytyw (instrument muzyczny)|o1=Pozytyw}} Pozytyw przenośny ma jeden manuał, nie posiada pedału i wymaga do obsługi kalikanta. Był wykorzystywany od X do XVII wieku głównie w [[muzyka liturgiczna|muzyce liturgicznej]], niekiedy w świeckiej<ref name="britPozytyw" />. Występuje w dwóch odmianach: dwuczęściowej i jednoczęściowej. Pierwsza składa się z części dolnej, w której umieszczone są miechy, oraz górnej, z piszczałkami i trakturą. Instrument zazwyczaj ma tylko głosy wargowe, z najniżej brzmiącą piszczałką 8′ (czasami tylko 4′). Skala głosu obejmuje do czterech oktaw, najniższa jest zwykle krótka. Pozytyw jednoczęściowy (szkatularny, procesyjny) mieści się w całości w drewnianej skrzyni z uchwytami do przenoszenia. Miechy znajdują się w górnej części, a piszczałki pod nimi{{odn|Chwałek|1971|s=199–203|loc=''Organy przenośne''}}. ; Portatyw {{Osobny artykuł|Portatyw}} Portatyw (''organetto'') ma gabaryty i konstrukcję umożliwiające granie w pozycji siedzącej – instrument oparty jest na kolanie, lub stojącej – zawieszony na pasku przez ramię. Posiada jedną klawiaturę i zazwyczaj jeden głos wargowy, najczęściej 2′, obejmujący skalę około dwóch oktaw. Organista jedną ręką obsługuje klawiaturę, a drugą miech{{odn|Chwałek|1971|s=199–203|loc=''Organy przenośne''}}. Był wykorzystywany od XII do XVI wieku głównie w muzyce świeckiej, także w liturgicznej<ref name="britPortatyw" />. ; Regał {{Osobny artykuł|Regał (instrument)|o1=Regał}} Regał posiada wyłącznie piszczałki języczkowe ułożone poziomo pod klawiaturą, zazwyczaj jeden głos oraz dwa miechy klinowe kształtem przypominające duże księgi. Podczas gry umieszczony jest na meblu wysokości stołu. Miechy obsługiwane są przez kalikanta lub nogami przez organistę, za pomocą dodatkowych mechanizmów{{odn|Chwałek|1971|s=199–203|loc=''Organy przenośne''}}. Był wykorzystywany w Europie, w epokach [[renesans]]u i [[barok]]u, jako instrument solowy i zespołowy. Regały produkowane współcześnie, na potrzeby wykonywania muzyki dawnej, wyposażone są w dmuchawy elektryczne zamiast [[miech]]ów<ref name="britRegał" />. == Budowa == Organy są zespołem wielu piszczałek, z których każda wydaje tylko jeden dźwięk o stałej wysokości, poziomie natężenia i barwie. Dopływ powietrza do wszystkich piszczałek zapewnia urządzenie mechaniczne, a skierowanie jego strumienia do żądanej piszczałki dokonuje się za pośrednictwem klawiszów i włączników głosów{{odn|Drobner|1997|s=184–187|loc=''Z dziejów organów''}}. Piszczałki ułożone są w głosy – szeregi o zazwyczaj wyrównanej budowie, barwie i natężeniu. Wytwarzane w miechach lub dmuchawie powietrze przekazywane jest kanałami powietrznymi do wiatrownic – skrzyń, na których ustawione są piszczałki. Organista, przyciskając klawisz manuału uruchamia trakturę, która – mechanicznie, pneumatycznie bądź elektrycznie – przekazuje sygnał do zaworu otwierającego dopływ powietrza do określonej piszczałki lub piszczałek. Wymienione komponenty zamknięte są w szafie organowej – ramie i obudowie zewnętrznej, której frontowe, architektoniczno-plastyczne wykończenie – prospekt organowy – jest często odrębnym dziełem sztuki. Organy mogą być wyposażone w urządzenia dodatkowe: pudło ekspresyjne, tremolo, crescendo, tutti, [[cymbelstern]], dzwonki, instrumenty perkusyjne{{odn|Chwałek|1971|s=23–26|loc=''Wiadomości wstępne''}}. [[Plik:Organy - schemat z organów wielkich z 1879 w katedrze Świętego Patryka w Nowym Jorku.svg|thumb|left|420px|Schemat organów wielkich z trakturą mechaniczną. Nie uwzględniono traktury połączeń (kopulacji) i traktury rejestrowej]] # szafa organowa # szafa ekspresyjna # piszczałki prospektowe # piszczałki sekcji chórowej (pozytyw, organy chórowe, niem. ''Positivwerk'', ang. ''positive organ'') # wiatrownica sekcji chórowej # kondukty # piszczałki głównego zespołu brzmieniowego (sekcja główna, niem. ''Hauptwerk'', ang. ''Great Organ'') # wiatrownica sekcji głównej # elementy traktury gry (traktury klawiatur) # dźwignie Barkera # manuały # pedał # ławka # piszczałki zespołu głosów umieszczonego w szafie ekspresyjnej (niem. ''Schwellwerk'', ang. ''swell organ'') # wiatrownica szafy ekspresyjnej # piszczałki sekcji solowej (niem. ''Solowerk'', ang. ''Solo Organ'') # wiatrownica sekcji solowej # piszczałki sekcji pedału (niem. ''Pedalwerk'', ang. ''pedal organ'') # wiatrownica sekcji pedałowej # miech magazynowy {{clear}} === Dyspozycja === Dyspozycja organów to – w ścisłym znaczeniu – szczegółowy plan organów, wraz z rysunkami technicznymi i wykresami, który obejmuje stronę dźwiękową (dynamiczną), czyli organy jako instrument muzyczny oraz stronę statyczną, czyli wystrój plastyczny wierzchniej części instrumentu. W znaczeniu popularnym, dyspozycja (dyspozycja uproszczona) to wykaz głosów (nazwy i wysokości brzmienia podane w stopach), liczba klawiatur oraz ogólnie określony rodzaj traktury i połączeń{{odn|Chwałek|1971|s=173–189|loc=''Dyspozycja organów''}}. Przykładowa dyspozycja uproszczona małych organów zbudowanych przez Antoniego Sapalskiego w kościele pw. św. Bartłomieja w Krakowie<ref name="Matoga" />: {| class="wikitable" ! Manuał<br />C – c³ ! Pedał<br />C – c |- valign="top" | Flet major 8′<br />Pryncypał 4′<br />Flet minor 4′<br />Oktawa 2′<br />Sifflet 1′ | Subbas 16′<br />Oktawbas 8′ |- |colspan=2| Urządzenia dodatkowe: Tremolo |} === Piszczałki === {{Osobny artykuł|Piszczałka organowa}} [[Plik:Organ interior (organ pipes).jpg|thumb|Piszczałki organowe drewniane i metalowe]] Piszczałki organowe mają najczęściej kształt długiego walca i prostopadłościanu, oraz wąskiego stożka i ostrosłupa. Ich długość wynosi od kilku centymetrów do 10 metrów{{odn|Drobner|1997|s=189–194|loc=''Piszczałki''}}<ref name=britannica />. U podstawy i na końcu wyposażone są w elementy służące do wzbudzania dźwięku oraz regulowania wysokości, natężenia i barwy dźwięku. Kształt i gabaryty piszczałek mają wpływ na barwę oraz wysokość i natężenie wydawanego dźwięku. Piszczałki organowe dzielą się na wargowe (labialne) i języczkowe. W pierwszych dźwięk powstaje na skutek drgania słupa powietrza przepływającego przez korpus, w drugich – na skutek drgania metalowego języczka{{odn|Chwałek|1971|s=29–43|loc=''Piszczałki organowe''}}. Do budowy piszczałek używa się drewna, metali i innych materiałów. Stosuje się drewno miękkie (sosna, jodła, świerk) i twarde (dąb, buk, grusza, jesion). Najlepsze własności akustyczne uzyskuje się stosując wysokogatunkowe drewno zdrowe, o gęstym równym słoju, bez sęków i pęknięć, [[Suszenie drewna|suszone]] w sposób naturalny, nie krócej niż 7 lat{{odn|Erdman|1989|s=30–45|loc=''Piszczałki''}}. Piszczałki metalowe wykonuje się najczęściej ze stopów cyny z ołowiem; stosuje się rozmaite proporcje: od 100% cyny do 100% ołowiu. Ze względu na walory dźwiękowe nie zaleca się cynku. Sporadycznie wykorzystuje się miedź, a rzadziej inne materiały: mosiądz, papier, szkło, masy plastyczne{{odn|Chwałek|1971|s=29–43|loc=''Piszczałki organowe''}}. Jednym z parametrów opisujących piszczałki jest menzura – w piszczałkach wargowych jest to iloraz średnicy lub szerokości i długości, w języczkowych – wymiary języczka. Menzura wpływa na wysokość dźwięku. Długość piszczałek organowych wyraża się w stopach i oznacza symbolem prim, np. 4′. Długość piszczałki jest głównym czynnikiem wpływającym na wysokość dźwięku w piszczałkach wargowych; w piszczałkach języczkowych korpus pełni głównie rolę [[rezonator (muzyka)|rezonatora]]{{odn|Chwałek|1971|s=29–43|loc=''Piszczałki organowe''}}. === Głosy === {{Osobny artykuł|Piszczałka organowa#Głos|o1=Głos organowy}} [[Plik:Valley, Zollingerhalle, Untergeschoss, Berching, Bittner-Orgel (5).jpg|thumb|Piszczałki głosów organowych. Od przodu: malowane piszczałki prospektowe jednorzędowego pryncypału; w głębi, naprzemiennie, głosy wargowe z piszczałkami metalowymi, drewnianymi, mieszane, oraz głos wielorzędowy]] Piszczałki zgrupowane są w głosy (rejestry), włączane i wyłączane za pomocą włączników rejestrowych i pobudzane do brzmienia za pośrednictwem klawiatury. Piszczałki jednego głosu zazwyczaj mają jednakową budowę, barwę i są nastrojone według skali muzycznej. Niektóre głosy zawierają w szeregu piszczałki o różnej konstrukcji, np. ''Rurflet'' (na początku skali ma piszczałki kryte, później zaopatrzone w rurki, a dalej stożkowe), głosy fletowe (z piszczałkami krytymi i otwartymi) i głosy językowe z piszczałkami wargowymi w górnym zakresie. Polskie cymbałki to natomiast głos nie strojony w ogóle, a ''Voix céleste'' – delikatnie rozstrojony{{odn|Erdman|1989|s=30–45|loc=''Piszczałki''}}. Niektóre głosy organowe mają tyle samo piszczałek w rzędzie, ile jest klawiszy w manuale, tj. od 49 do 61, i obejmują zakres 4 do 5 oktaw. Głosy wielorzędowe zbudowane są z kilku rzędów (chórów) – jeden klawisz uruchamia więcej niż jedną piszczałkę. Inne głosy zawierają mniej niż 4 oktawy. Głosy klawiatury nożnej zawierają 30–32 piszczałki{{odn|Chwałek|1971|s=44–54|loc=''Głosy organowe: pojęcia wstępne''}}. Niejednolita struktura głosów bywa przyczyną sporów dotyczących rankingów wielkości organów piszczałkowych. Aby ich uniknąć podaje się kilka parametrów – ilość głosów, ilość rzędów, ilość piszczałek<ref name="SzostakVH" />. Terminy oznaczające głosy organowe składają się z nazwy własnej, liczby (całkowitej lub mieszanej – z ułamkiem) określającej długość piszczałki o najniższej wysokości dźwięku w rzędzie, oraz – dla głosów mieszanych – ilości chórów, na przykład{{odn|Chwałek|1971|s=44–54|loc=''Głosy organowe: pojęcia wstępne''}}: * ''Trompet'' 8′ – głos języczkowy, o mocnym, jasnym dźwięku, nietransponujący, * Mikstura 1 1/3′4ch (lub Mikstura 1 1/3′ IV) – pryncypałowy głos mieszany o jasnym, metalicznym dźwięku, czterorzędowy, w którym największa piszczałka ma długość 1 1/3 stopy. Głosy organowe dzieli się wg rodzaju piszczałek na wargowe i języczkowe. Inne podziały obejmują kryteria rozmiaru (wielkie i małe), przynależności do klawiatury ręcznej i nożnej (manuałowe i pedałowe), związku z klawiaturą (stałe i transmitowane), zakres klawiatury (zupełne i półgłosy) oraz sposób brzmienia (zasadnicze, poboczne i mieszane){{odn|Chwałek|1971|s=44–54|loc=''Głosy organowe: pojęcia wstępne''}}. Zależnie od charakteru brzmienia głosy organowe dzieli się na pięć grup{{odn|Chwałek|1971|s=173–189|loc=''Dyspozycja organów''}}: * Pryncypały – podstawowe głosy organowe nadające instrumentowi charakterystyczny, niepodobny do brzmienia innych instrumentów jasny i pełny dźwięk; piszczałki tylko wargowe otwarte, o średniej menzurze, cylindryczne metalowe lub prostopadłościenne drewniane{{odn|Chwałek|1971|s=66–72|loc=''Pryncypały''}}; * Flety – głosy zbliżone barwą do fletu używanego w orkiestrze, o miękkim i łagodnym dźwięku; piszczałki wargowe, otwarte, kryte lub przedęte, o wszelkich rozmiarach menzur, metalowe i drewniane, wszelkich możliwych kształtach korpusów{{odn|Chwałek|1971|s=72–77|loc=''Flety''}}; * głosy kryte – dźwięk przytłumiony; piszczałki całkowicie zakryte lub półkryte, metalowe głównie cylindryczne, drewniane o przekroju prostokątnym, rzadziej kwadratowym{{odn|Chwałek|1971|s=77–80|loc=''Głosy kryte''}}; * głosy smyczkowe – dźwięk zbliżony do instrumentów smyczkowych o szerokim spektrum barw; piszczałki głównie metalowe, cylindryczne oraz stożkowe – zbieżne (koniczne) i rozbieżne (antykoniczne, lejkowate){{odn|Chwałek|1971|s=80–82|loc=''Głosy smyczkowe''}}; * głosy języczkowe – dźwięk jasny, mocny i donośny, używany do partii solowych; tuby rezonansowe metalowe, cylindryczne i lejkowate{{odn|Chwałek|1971|s=85–92|loc=''Głosy języczkowe''}}. === System zasilania === System zasilania lub układ dostarczający powietrze to zespół urządzeń których zadaniem jest wytworzenie powietrza pod określonym ciśnieniem i dostarczenie go systemem konduktów (kanałów powietrznych) do wiatrownic – skrzyń, na których ustawione są piszczałki{{odn|Marchwica|2006|s=206–206|loc=''organy''}}. ==== Miech ==== {{Osobny artykuł|Miech}} [[Plik:Mouscron - église Saint-Barthélémy - orgue - soufflet - 01.jpg|thumb|Miechy klinowe]] Miech organowy to urządzenia gromadzące i dostarczające pod stałym ciśnieniem powietrze, używane do zadymania piszczałek, poruszania niektórych elementów traktury pneumatycznej oraz elementów dodatkowych. Współcześnie, poza organami zabytkowymi, miech pełni rolę rezerwuaru – magazynu sprężonego powietrza. Miechy dzieli się na dwie grupy: jednoczęściowe i dwuczęściowe. W pierwszych, to samo urządzenie spręża i gromadzi powietrze, a w celu zapewnienia równomiernego dostarczania powietrza do organów współpracują przynajmniej dwa. W drugich – jedna część spręża, a druga magazynuje powietrze. Zmagazynowane powietrze przekazywane jest do konduktów{{odn|Chwałek|1971|s=102–111|loc=''Miechy organowe''}}. Do końca XVIII wieku stosowano w organach miechy jednoczęściowe: do połowy XV wieku kowalskie, później klinowe. Na przełomie XVI/XVII opracowano miech skrzyniowy. Na początku XIX wieku wprowadzono dwuczęściowy miech magazynowy. Współcześnie używa się miechów pływakowych napełnianych dmuchawą elektryczną{{odn|Chwałek|1971|s=102–111|loc=''Miechy organowe''}} lub – zamiast miechów – wykorzystuje się regulatory ciśnienia montowane bezpośrednio na wiatrownicach{{odn|Erdman|1989|s=69–72|loc=''Miechy''}}. ==== Dmuchawa ==== [[Plik:Tretanlage und Gebläse.JPG|thumb|Miech magazynowy w roli rezerwuaru. Widoczne dwa alternatywne urządzenia do napełniania: obsługiwana siłą mięśni dźwignia oraz dmuchawa elektryczna]] Dmuchawa elektryczna (elektrowentylator) to urządzenie napędzane silnikiem elektrycznym, działające na zasadzie sprężarki odśrodkowej, tłoczące powietrze do rezerwuaru{{odn|Zacharski|2009|s=14}}. Przed wprowadzeniem do konstrukcji organów dmuchawy elektrycznej, sprężanie powietrza wykonywali za pomocą miechów kalikanci. W niektórych rozwiązaniach, dmuchawa tłoczy powietrze bezpośrednio, z pominięciem rezerwuaru, do skrzyń wiatrowych, na których zamontowane są piszczałki{{odn|Erdman|1989|s=69–72|loc=''Miechy''}}. ==== Rezerwuar ==== Rezerwuar (magazyn powietrza) ma za zadanie utrzymywać powietrze pod określonym ciśnieniem. Jest urządzeniem przepływowym: na wlocie dostarczane jest – wytwarzane w innym miechu, części miecha dwuczęściowego lub dmuchawie elektrycznej – zagęszczone powietrze o nieustalonym, zmiennym ciśnieniu, a na wylocie znajduje się powietrze o zadanym, stałym ciśnieniu. Współcześnie w funkcji rezerwuaru obsadza się głównie miech pływakowy{{odn|Erdman|1989|s=69–72|loc=''Miechy''}}. ==== Kondukty ==== Kondukty (kanały powietrzne) to przewody, którymi sprężone powietrze płynie z rezerwuaru do wiatrownic oraz z dmuchawy do miecha. W dawnych organach wykonywano je wyłącznie z desek; obecnie – z desek, tektury, blachy, tworzyw sztucznych i folii aluminiowej{{odn|Chwałek|1971|s=112|loc=''Kanały powietrzne''}}{{odn|Erdman|1989|s=54–69|loc=''Wiatrownie''}}. === Wiatrownice === {{Osobny artykuł|Wiatrownica (muzyka)|o1=Wiatrownica}} [[Plik:Wiatrownica klapowo-zasuwowa - schemat.svg|thumb|300px|Wiatrownica poprzeczna, klapowo-zasuwowa. 1 – klapa zaworu tonowego, 2 – cięgło traktury gry, 3 – przegroda tonowa, 4 – zasuwa rejestrowa, 5 – komora wiatrowa, 6 – kanały tonowe, 7 – kierunek w poprzek wiatrownicy (szeregi tonowe piszczałek), 8 – kierunek wzdłuż wiatrownicy (rzędy rejestrowe piszczałek), 9 – kloc piszczałkowy, 10 – kondukt, 11 – powietrze z rezerwuaru]] Wiatrownica to drewniana skrzynia, na której górnej części – klocu piszczałkowym – ustawione są piszczałki. Wewnątrz podzielona jest na kanały i zawiera urządzenia rozdzielające powietrze między piszczałkami: wzdłuż dla głosów, w poprzek dla tonów. Każda wiatrownica lub jej część jest – za pomocą traktury – połączona na stałe z jedną klawiaturą (manuałem lub pedałem), za pomocą której organista wybiera ton dźwięku. Głos wybierany jest za pomocą umieszczonych na stole gry kluczy rejestrowych połączonych trakturą rejestrową z elementami sterującymi dostępem powietrza do całych rzędów piszczałek – głosów{{odn|Chwałek|1971|s=118|loc=''Traktura organowa''}}{{odn|Zacharski|2009|s=111}}. Ze względu na konstrukcję rozróżnia się trzy typy wiatrownic: poprzeczne, podłużne i skrzyniowe{{odn|Chwałek|1971|s=119–128|loc=''Wiatrownice''}} (lub odpowiednio tonowe, rejestrowe i skrzyniowe{{odn|Erdman|1989|s=54–69|loc=''Wiatrownie''}}). * W wiatrownicach poprzecznych (tonowych) powietrze płynie najpierw przez kanały tonowe (zorientowane w poprzek skrzyni), a następnie przez zawory rejestrowe do piszczałek. Ze względu na sposób rozdzielania powietrza głosom dzielą się na trzy typy{{odn|Erdman|1989|s=54–69|loc=''Wiatrownie''}}{{odn|Chwałek|1971|s=119–128|loc=''Wiatrownice''}}: ** klapowo-zasuwowe, w których uruchamiane klawiszem zawory klapowe otwierają i zamykają przepływ powietrza do kanałów tonowych, a zasuwy rejestrowe, w formie długich, drewnianych listew z nawierconymi otworami otwierają i zamykają przepływ powietrza do rzędów piszczałek. Wiatrownice klapowo-zasuwowe charakteryzują się prostą i trwałą konstrukcją oraz wynikająca z tego łatwością napraw; są podatne na zmiany wilgotności i temperatury. ** klapowo-zaworowe, w których uruchamiane klawiszem zawory klapowe otwierają i zamykają przepływ powietrza do kanałów tonowych, a umieszczone w podłużnie rozmieszczonych kanałach zawory pneumatyczne – do rzędów piszczałek. Wiatrownice klapowo-zasuwowe charakteryzują się skomplikowaną konstrukcją, ale nie są podatne na czynniki atmosferyczne. Z powodu kłopotliwych napraw nie znalazły szerszego zastosowania. ** z podwójnymi klapami (sprężynowe, skrzyniowe), w których uruchamiane klawiszem zawory klapowe otwierają i zamykają przepływ powietrza do kanałów tonowych, a inne zawory klapowe umieszczone indywidualnie pod każdą piszczałką – do rzędów piszczałek. Wiatrownice z podwójnymi klapami mają bardzo skomplikowaną budowę i z tego powodu nie znalazły szerszego zastosowania. * W wiatrownicach podłużnych (rejestrowych) powietrze płynie najpierw przez kanały rejestrowe (zorientowane wzdłuż skrzyni), a następnie przez zawory tonowe do piszczałek. Ze względu na położenie zaworów w kanale i sposób ich działania dzielą się na trzy typy{{odn|Erdman|1989|s=54–69|loc=''Wiatrownie''}}{{odn|Chwałek|1971|s=119–128|loc=''Wiatrownice''}}: ** górnozaworowe (stożkowe), w których zawór stożkowy zamyka otwór łączący kanał rejestrowy z wlotem piszczałki od góry. Mają najprostszą konstrukcję ze wszystkich wiatrownic podłużnych, są odporne na zmiany temperatury i wilgotności oraz charakteryzują się wysoką sprawnością działania. ** dolnozaworowe, w których zawór zamyka otwór łączący kanał rejestrowy z wlotem piszczałki od dołu. Wymagają wysokiej precyzji wykonania, wymagają częstej i kłopotliwej konserwacji. Dobrze utrzymane działają bardzo sprawnie i – w porównaniu do innych wiatrownic – pozwalają na uzyskanie bardzo dobrej intonacji. ** z bocznymi zaworami, w których zawór zamyka otwór łączący kanał rejestrowy z wlotem piszczałki od boku. Mają nieskomplikowaną, ułatwiającą konserwację konstrukcję. Kanały łączące zawory z wlotami piszczałki są długie, co wpływa niekorzystnie wpływa na intonację. * W wiatrownicach skrzyniowych powietrze znajduje się we wspólnej, niepodzielonej na kanały skrzyni. Każda piszczałka ma własny, podwójnie sterowany zawór – naciśnięcie klawisza otwiera tylko te zawory, które były wcześniej odblokowane kluczem rejestrowym. Ze względu na bardzo skomplikowaną konstrukcję i konserwację traktur, wiatrownice tego typu nie są stosowane{{odn|Erdman|1989|s=54–69|loc=''Wiatrownie''}}{{odn|Chwałek|1971|s=119–128|loc=''Wiatrownice''}}. === Traktura === {{Osobny artykuł|Traktura}} [[Plik:Roller board with rollers and trackers.jpg|thumb|Elementy mechanicznej traktury gry – mechanizm wałkowy]] Traktura to – w szerokim znaczeniu – wszystkie urządzenia umożliwiające grę na organach, czyli rozdzielanie powietrza magazynowanego w rezerwuarze między piszczałkami: wiatrownice, klawiatury, połączenia klawiatury z wiatrownicami, połączenia wewnątrzklawiaturowe i międzyklawiaturowe, włączniki głosów, połączenia włączników głosów z wiatrownicami, crescendo, automat pedału, urządzenia pomocnicze. W węższym znaczeniu – traktura właściwa – to urządzenia za pośrednictwem których organista steruje wiatrownicami: traktura gry (traktura klawiatury, traktura tonowa), traktura połączeń (kopulacje) i traktura rejestrowa (traktura registratury). Traktury gry i połączeń sterują tonami (poprzecznym układem wiatrownicy). Traktura rejestrowa steruje głosami (podłużnym układem wiatrownicy). Ze względu na konstrukcję, traktury dzielą się na mechaniczne, pneumatyczne i elektromagnetyczne{{odn|Chwałek|1971|s=118|loc=''Traktura organowa''}}{{odn|Zacharski|2009|s=59}}. Zadaniami traktur są przekazywanie sygnału na odległość oraz wykonywanie pracy. Polecenia wydawane przez organistę za pośrednictwem elementów sterujących – klawiszy i przycisków, są przekazywane przez trakturę do odległych elementów wykonawczych w wiatrownicy – zaworów. Praca wykonywana przez trakturę zmniejsza wysiłek potrzebny do przezwyciężenia tarcia wewnątrz i między urządzeniami mechanicznymi wiatrownicy{{odn|Chwałek|1971|s=136–146|loc=''Traktura mechaniczna''}}. W trakturze mechanicznej pośrednikiem między grającym a wiatrownicami są zawory mechaniczne, dźwignie, cięgła i wałki. W pneumatycznej – przewody, zawory pneumatyczne, dźwignie Barkera i mieszki (membrany). W elektromagnetycznej – przewody elektryczne, źródło prądu, styczniki i elektromagnesy. Traktury elektromagnetyczne i elektropneumatyczne umożliwiają umiejscawianie stołu gry w dużej odległości od wiatrownic (nazywany jest on wówczas kontuarem), stosowanie kilku niezależnie działających stołów gry do obsługi jednego instrumentu, rozkładanie sekcji (zespołów brzmieniowych) w znacznej odległości od siebie oraz stosowanie licznych połączeń, transmisji i kombinacji rejestrowych{{odn|Chwałek|1971|s=136–146|loc=''Traktura mechaniczna''}}{{odn|Chwałek|1971|s=146–164|loc=''Traktura pneumatyczna''}}{{odn|Chwałek|1971|s=164–169|loc=''Traktura elektromagnetyczna''}}. === Stół gry === [[Plik:Korso Church organ console.jpg|thumb|Stół gry organów małych. U dołu – ławka i klawiatura nożna (pedał), pośrodku – klawiatury ręczne (manuały), u góry – pośrodku pulpit na nuty, po bokach włączniki rejestrowe (w formie manubriów) z tabliczkami z nazwami głosów oraz lusterka pozwalające obserwować przebieg mszy]] Stół gry jest miejscem zajmowanym przez organistę i zawierającym wszystkie urządzenia służące do sterowania instrumentem: klawiatury, włączniki głosów, włączniki urządzeń dodatkowych, oraz elementy pomocnicze: pulpit do nut i ławkę. Stół gry może być umieszczony w ścianie szafy organowej (z boku, z przodu lub z tyłu) lub wolnostojąco (nazywa się wtedy kontuarem), nawet w znacznej odległości od organów. Przy zastosowaniu traktury elektromagnetycznej możliwe jest wykorzystywanie ruchomego oraz większej ilości kontuarów{{odn|Chwałek|1971|s=129|loc=''Stół gry''}}. ==== Manuał ==== Manuał to klawiatura ręczna. Organy mają od jednego do siedmiu manuałów. Układ klawiszy jest taki sam, jak w klawiaturze fortepianowej – duże klawisze (najczęściej w kolorze białym) odpowiadają dźwiękom diatonicznym gamy C-dur, a małe klawisze (najczęściej czarne) odpowiadają dźwiękom chromatycznym. Liczba klawiszy w manuale jest różna – starsze instrumenty mają mniej klawiszy (od czterech do niepełnych pięciu oktaw), nowsze – zazwyczaj pięć oktaw, czyli 61 klawiszy, w układzie C – c<sup>4</sup>{{odn|Chwałek|1971|s=129–131|loc=''Klawiatury''}}{{odn|Zacharski|2009|s=43}}. ==== Pedał ==== Pedał (klawiatura nożna/deptana) to klawiatura obsługiwana stopami. Klawisze mają taki sam układ jak w manuale, ale są większe, mocniejsze i przystosowane do naciskania nogami; zazwyczaj nie barwi się ich – mają naturalny kolor drewna. Liczba klawiszy w pedale jest zawsze mniejsza niż w manuale – współcześnie obejmuje zazwyczaj dwie i pół oktawy, tj. 32 klawisze C1 – g1. Układ geometryczny klawiatur nożnych nie jest ujednolicony – stosuje się rozkład równoległy, wzdłuż linii prostej, jak i promienisty – po okręgu. Pedałem nazywa się również inne dźwignie obsługiwane nogami, np. żaluzje i crescendo{{odn|Chwałek|1971|s=129–131|loc=''Klawiatury''}}{{odn|Zacharski|2009|s=61}}. ==== Włączniki rejestrowe ==== Włączniki rejestrowe (włączniki głosów, rejestry, registry, manubria, klucze registrowe/rejestrowe) to różnego rodzaju przyciski ręczne i nożne oraz uchwyty, służące do włączania głosów, grup głosów, wolnych kombinacji oraz łączenia ze sobą klawiatur. Urządzenia wykorzystywane do konstruowania włączników rejestrowych działają na zasadzie mechanicznej, pneumatycznej, elektropneumatycznej i elektrycznej{{odn|Chwałek|1971|s=131|loc=''Włączniki głosów''}}{{odn|Chwałek|1971|s=134–135|loc=''Traktura registratury''}}. Włączniki mają przypisane nazwy odpowiadające nazwom głosów (np. Pryncypał 8′, ''Bombarde'' 16′), zestawów głosów (np. Mikstura 1 1/3′ IV, ''Forte'', ''Tutti'') lub kombinacji. Włącznik wolnych kombinacji jest pojedynczym przyciskiem, który – po uprzednim zaprogramowaniu przez organistę – uruchamia dowolny zestaw głosów i połączeń{{odn|Chwałek|1971|s=134–135|loc=''Traktura registratury''}}. W trakturze mechanicznej włączniki mają formę uchwytów lub zasuwek (nazywane są manubriami){{odn|Chwałek|1971|s=136–146|loc=''Traktura mechaniczna''}}, w pneumatycznej i elektrycznej – przycisków, guzików, dźwigni{{odn|Chwałek|1971|s=146–164|loc=''Traktura pneumatyczna''}}{{odn|Chwałek|1971|s=164–169|loc=''Traktura elektromagnetyczna''}}. {{Zobacz też|Register (organy)|o1=Register}} === Urządzenia dodatkowe === [[Plik:Rohrenglocken.jpg|thumb|Dzwony rurowe]] Poza głównymi generatorami dźwięku – piszczałkami, w organach występować mogą działające na zasadzie instrumentu perkusyjnego dzwony, dzwonki, ksylofony, celesty, cymbelsterny, ruchome figury z dzwonkami. Niektóre instrumenty posiadają piszczałki, które nie wchodzą w skład głosów i nie są uruchamiane za pośrednictwem klawiatury, a służą do wytwarzania efektów specjalnych, np. słowiki, kukułki oraz tympan{{odn|Erdman|1989|s=30–45|loc=''Piszczałki''}}. ==== Tremolo ==== Tremolo (tremulant) jest urządzeniem do cyklicznego zmieniania ciśnienia powietrza dopływającego do piszczałek w celu wywołania artykulacji muzycznej o tej samej nazwie. W zależności od przyjętego rozwiązania technicznego, tremolo stosuje się do pojedynczego głosu, całej wiatrownicy (a więc wszystkich głosów obsługiwanych przez daną wiatrownicę) lub całych organów (czyli wszystkich głosów){{odn|Zacharski|2009|s=103}}. ==== Szafa ekspresyjna ==== {{osobny artykuł|Pudło ekspresyjne}} Szafa ekspresyjna (nabrzmiewacz, pudło ekspresyjne, żaluzja) to drewniana skrzynia, w której umieszczone są wybrane głosy organowe. Jedna ze ścian szafy zakryta jest żaluzjami, które obsługiwane są przez organistę dźwignią nożną. Żaluzja umożliwia regulowanie natężenia dźwięku i dynamiki brzmienia głosów. Szafa organowa wraz z zamkniętymi w niej głosami i wiatrownicą jest sekcją (zespołem brzmieniowym) o nazwie Echo, ''Echowerk'' lub ''Schwellwerk''{{odn|Zacharski|2009|s=92–93}}. ==== Crescendo ==== Crescendo to urządzenie pozwalające włączać kolejno coraz większą liczbę głosów i uzyskać efekt stopniowego wzmocnienia brzmienia instrumentu. Organista steruje urządzeniem stopą, za pomocą dźwigni lub walca umieszczonego przy klawiaturze pedałowej. W niektórych organach efekt jest obsługiwany automatycznie, a organista uruchamia go włącznikiem rejestrowym oznaczonym literami CR{{odn|Zacharski|2009|s=10–11}}. ==== Setzer ==== Setzer jest urządzeniem elektronicznym służącym do obsługiwania wolnych kombinacji – dowolnych zestawów głosów programowanych przez organistę. Występuje tylko w organach o trakturze elektrycznej i mechanicznej ze wspomaganiem elektrycznym, rzadziej w elektropneumatycznej{{odn|Zacharski|2009|s=84}}. ==== Tympan ==== Tympan to urządzenie złożone z dwóch grających jednocześnie piszczałek o niskim, basowym tonie, nastrojonych na nieznacznie różnej wysokości, co przy równoczesnym ich [[zadęcie|zadęciu]] powoduje powstawanie dudnienia. W barokowej nomenklaturze niemieckiej tympanowi przypisywano imitowanie brzmienia [[kotły (instrument muzyczny)|kotłów]], a w nomenklaturze francuskiej – odgłosów burzy{{odn|Szostak|2021|s=189}}{{odn|Zacharski|2009|s=105}}. W tympan umieszczony poza szafą organową wyposażone są [[Organy w bazylice św. Andrzeja w Olkuszu|organy w Olkuszu]] – dwie piszczałki tympanu umieszczone są na filarach bazyliki, naprzeciwko empory z organami{{odn|Gołos|1972|s=66}}. === Szafa i prospekt === {{osobny artykuł|Prospekt organowy}} [[Plik:Atlas Orgelbaukunst Tafel 014.jpg|thumb|Projekt szafy organowej – rzut główny i z góry – z książki ''Lehrbuch der Orgelbaukunst. 4 Bde. in zwei Teilen und Atlasband'' (1855) niemieckiego organmistrza Johanna Töpfera]] Szafa organowa to zazwyczaj drewniana konstrukcja, wewnątrz której zamknięte są mechanizmy organów – piszczałki, wiatrownice, kondukty, traktury, miechy i dmuchawa. Elementy nośne i podporowe – belki, słupy i dźwigary – służą do osadzenia rozmieszczonych przestrzennie, ciężkich zespołów wiatrownic ze stojącymi na nich, zgrupowanych w głosy piszczałkami (jeden głos waży średnio 250 kg<ref name="Letourneau" />). Ściany obudowy mają funkcję izolacyjną (organy są podatne na temperaturę i wilgotność) oraz akustyczną – mogą pełnić rolę [[rezonator (muzyka)|rezonatora]] lub [[tłumienie|tłumika]]. Szafa może być od góry zamknięta lub otwarta, a jej ściany są czasami zaopatrzone w otwory rezonansowe, zapewniając odpowiednie rozchodzenie się [[fale akustyczne|fal dźwiękowych]] i prawidłowe brzmienie instrumentu{{odn|Zacharski|2009|s=93}}{{odn|Chwałek|1971|s=23–26|loc=''Wiadomości wstępne''}}{{odn|Chwałek|1971|s=175|loc=''Wystrój plastyczny organów''}}. Prospekt to frontowa elewacja szafy organowej, której głównymi elementami są zawsze – niezależnie od epoki i stylu architektonicznego – piszczałki. Nazwa prospekt wywodzi się z terminologii łacińskiej (''prospecto'') i włoskiej (''prospettiva'') i oznacza widok architektoniczny oparty na zasadach naukowej symetrii i perspektywy{{odn|Smulikowska|1989|s=32}}. Główną zasadą formowania prospektu jest grupowanie piszczałek według wielkości i ciężaru w różnych zestawach, w zależności od przyjętego stylu kontrastujących lub harmonijnie się łączących{{odn|Smulikowska|1989|s=33}}. W każdym z ważniejszych stylów architektonicznych wypracowano charakterystyczny wystrój plastyczny organów. W wielu przypadkach wartość artystyczna prospektu czyni z niego osobne dzieło sztuki, a czasami przewyższa walory dźwiękowe instrumentu{{odn|Chwałek|1971|s=175|loc=''Wystrój plastyczny organów''}}. Forma plastyczna prospektów z biegiem czasu zmieniała się, przystosowując i praktycznie odwzorowując cechy architektoniczne [[fasada|fasad]] budynków wznoszonych w danej epoce. Do około XI–XII wieku organy miały niewielkie rozmiary, umieszczane były w [[prezbiterium|prezbiteriach]], na posadzce i nie posiadały prospektów. Następnie umieszczano je nadal w prezbiterium, ale ponad posadzką – na balkonach (zwanych jaskółczymi gniazdami) lub emporach ponad [[stalle|stallami]] lub w [[transept|transepcie]]. Prospekty [[sztuka romańska|romańskie]] i [[gotyk|wczesnogotyckie]] charakteryzują się smukłymi kształtami, przypominają ówczesne [[nastawa ołtarzowa|nastawy ołtarzowe]], mogą mieć formę [[tryptyk]]u z zamykanymi skrzydłami, od góry zamknięte [[wimperga]]mi i zdobione [[pinakiel|pinaklami]]. W [[renesans]]ie prospekt – razem z całym instrumentem – zaczął się rozrastać; przyjmował formę symetrycznie rozmieszczonych, prostokątnych i zazwyczaj płaskich pól piszczałek, od góry i dołu zamykanych masywnymi [[gzyms]]ami z niewielkimi wieżyczkami. Niektóre były bogato zdobione [[snycerstwo|snycerskimi]] ornamentami, polichromią i malowidłami. Prospekty [[barok]]owe mają zazwyczaj formę wielowieżowych fasad z łukowo formowanymi, zwielokrotnionymi gzymsami i pilastrami; bogatsze zdobione są ornamentami [[ornament małżowinowo-chrząstkowy|małżowinowo-chrząstkowymi]], [[woluta]]mi, [[Rozeta (architektura)|rozetami]], spływami, ekspresyjnymi rzeźbami przedstawiającymi [[święty]]ch, [[anioł]]ów, [[putto|puttów]], wazony i chmury. Prospekty [[klasycyzm|klasycystyczne]] zbudowane są z prostokątnych segmentów zwieńczonych rzeźbionymi kotarami i podzielonych [[kanelury|kanelowanymi]] pilastrami, czasami w formie arkad i zwieńczone [[fronton]]ami{{odn|Smulikowska|1989|s=30–39}}. Prospekty współczesne, te które nie nawiązują do ubiegłych epok, są zazwyczaj skromne, proste, a momentami surowe. Elementem dekoracyjnym są w nich wyłącznie piszczałki ustawiane w różnego rodzaju płaszczyzny i bryły{{odn|Chwałek|1971|s=175|loc=''Wystrój plastyczny organów''}}. == Repertuar == Rozwój repertuaru organowego postępował wraz z rozwojem samych organów, prowadząc do powstania charakterystycznych narodowych stylów kompozytorskich. Ponieważ organy powszechnie występowały w kościołach i synagogach, repertuar organowy obejmuje dużą ilość muzyki sakralnej – [[Akompaniament|akompaniującej]] ([[hymn]]y chóralne, hymny zbiorowe, elementy liturgiczne), jak i o charakterze solowym ([[Preludium (muzyka)|preludia]] chóralne, wersety hymnów dla schematu ''alternatim''). Świecki repertuar organów obejmuje preludia, [[Fuga (muzyka)|fugi]], [[Sonata|sonaty]], [[Symfonia|symfonie]] organowe, [[Suita|suity]] oraz transkrypcje utworów orkiestrowych. Muzyka organowa rozwijana była w większości krajów [[Cywilizacja łacińska|cywilizacji łacińskiej]]. Najbardziej znani kompozytorzy pochodzą z Francji i Niemiec. Obszerna twórczość pochodzi również z Anglii, Holandii i Stanów Zjednoczonych. Polska muzyka organowa na przestrzeni dziejów rozwijała się – pod względem form i cech stylistycznych – w sposób podobny do innych krajów Europy, ale ze znacznie mniejszym udziałem wielkich form muzycznych. Do końca XVI wieku europejska twórczość organowa podporządkowana był [[Liturgia chrześcijańska|liturgii kościelnej]]. Rozkwit [[protestantyzm]]u przyczynił się do rozwoju świeckich form muzycznych. Na dworach książąt i panujących wykształcił się nawyk słuchania muzyki organowej jako odrębnej sztuki muzycznej, a nie jedynie jako akompaniamentu. Wieki XIX i XX – okres rozbiorów, zachodzące przemiany społeczne i rozwój metod rozpowszechniania dzieł muzycznych – charakteryzowały się ujednoliceniem muzyki organowej na terenach Polski z trendami panującymi w innych krajach{{odn|Gołos|1972|s=197–202|loc=''Pisma teoretyczne, podręczniki i pedagogika organowa''}}. <gallery widths="180" heights="200"> Plik:Marcin Leopolita (cropped).jpg|[[Marcin Leopolita]] – polski kompozytor i organista epoki renesansu Plik:Jan Pieterszoon Sweelinck.png|[[Jan Pieterszoon Sweelinck]] – niderlandzki kompozytor i organista epoki późnego renesansu Plik:Johann Sebastian Bach.jpg|[[Johann Sebastian Bach]] – niemiecki kompozytor i organista epoki baroku Plik:CSaint-Saens.jpg|[[Camille Saint-Saëns]] – francuski kompozytor i organista epoki romantyzmu Plik:Feliks Nowowiejski foto (cropped).jpg|[[Feliks Nowowiejski]] – polski kompozytor i organista epoki późnego romantyzmu </gallery> === Średniowiecze i renesans === [[Plik:Tabulatura organowa. ante 1528 (36765329).jpg|alt=Deska oprawy Graduale de sanctis z zapisem tabulaturowym pochodzącym sprzed 1528|mały|Deska oprawy ''[[Graduale de sanctis]]'' z zapisem tabulaturowym pochodzącym sprzed 1528]] {{Odsłuchaj | plik = Sweelinck Mein junges Leben.ogg | tytuł = Jan Pieterszoon Sweelinck „Mein junges Leben hat ein End” | opis = [[Wariacje]] na temat „Mein junges Leben hat ein End” [[Jan Pieterszoon Sweelinck|Jana Pieterszoona Sweelincka]] w wykonaniu Matthiasa Flierla na organach w kościele św. Jana w [[Feuchtwangen]] }} Przed erą baroku muzyka klawiszowa na ogół nie była komponowana na konkretny typ instrumentu – można ją było wykonywać na dowolnym instrumencie wyposażonym w klawiaturę. Z tego powodu większość repertuaru organowego z okresie renesansu jest taka sama, jak repertuaru na klawesyn. Źródła przedrenesansowej muzyki klawiszowej pochodzą z rękopisów [[Tabulatura|tabulatur]] odnajdywanych w różnych regionach świata{{odn|Gołos|1972|s=124}}. Najstarszym manuskryptem jest pochodzący z około 1360 ''The Robertsbridge Codex''<ref name="Caldwell1660" />. ''Buxheimer Orgelbuch'', datowany na około 1470 rok, sporządzony w Niemczech, zawiera [[Intabulacja|intabulacje]] angielskiego kompozytora [[John Dunstable|Johna Dunstaple’a]]<ref name="Cox" />. Najwcześniejsza włoska muzyka organowa znajduje się w ''Codex Faenza'' z 1420 roku<ref name="Stembridge" />. Najstarsze [[Polskie tabulatury organowe|polskie manuskrypty]] pochodzą z XV wieku. Ze względu na objętość i rozmaitość prezentowanych form muzycznych – za najcenniejsze uznawane są XVI-wieczne ''[[Graduale de sanctis]]'' (1528), tabulatura Jana z Lublina (1540), tabulatura klasztoru Św. Ducha (1548) oraz tabulatura łowicka (1580){{odn|Gołos|1972|s=124,135,141}}. W okresie renesansu kompozytorzy holenderscy, tacy jak [[Jan Pieterszoon Sweelinck]], komponowali [[Fantazja (muzyka)|fantazje]] i [[psalm]]y. Sweelinck stworzył bogatą kolekcję figuracji klawiszowych, która wywarła wpływ na wielu kompozytorów<ref name="Webber" />. Włoski kompozytor [[Claudio Merulo]] pisał w typowych włoskich gatunkach: [[toccata]], [[Canzona (muzyka)|canzona]] i [[ricercar]]<ref name="Stembridge" />. W Hiszpanii twórczość [[Antonio de Cabezón]]a zapoczątkowała najbardziej płodny okres hiszpańskiej twórczości organowej<ref name="Caldwell1750" />, którego najznamienitszym przedstawicielem jest [[Juan Cabanilles]]. Polscy kompozytorzy [[Mikołaj z Krakowa]], [[Mikołaj z Chrzanowa]] i [[Marcin Leopolita]] tworzyli m.in. [[motet]]y, tańce, msze hymny, sekwencje oraz [[magnificat]]y, i posługiwali się technikami [[Imitacja|imitacji]] oraz ''[[cantus firmus]]''{{odn|Gołos|1972|s=127–128,142,146}}. === Barok, klasycyzm i romantyzm === [[Plik:Robert Huw Morgan Bach FugueG.ogv|thumb|Robert Huw Morgan wykonuje „Fantazję i Fugę g-moll” (BWV 542) Bacha na organach Fiska-Nanneya w [[Uniwersytet Stanforda|Uniwersytecie Stanforda]]]] Wczesnobarokowa muzyka organowa w Niemczech była oparta na [[Kontrapunkt (muzyka)|kontrapunkcie]]. Sakralna muzyka organowa opierała się na [[chorał]]ach. Kompozytorzy tacy jak [[Samuel Scheidt]] i [[Heinrich Scheidemann]] pisali preludia chorałowe, fantazje chorałowe i [[motet]]y chorałowe<ref name="Caldwell1750" />. Pod koniec epoki baroku połączenie preludiów chorałowych i [[Suita|suit]] utworzyły suitę chorałową<ref name="McLean" />. Gatunek ten został opracowany przez [[Georg Böhm|Georga Böhma]], [[Johann Pachelbel|Johanna Pachelbela]] i [[Dietrich Buxtehude|Dietricha Buxtehude]]. Podstawowym typem utworu swobodnego w tym okresie było [[Preludium (muzyka)|preludium]], którego przykładami są dzieła [[Matthias Weckmann|Matthiasa Weckmanna]], [[Nicolaus Bruhns|Nicolausa Bruhnsa]], Böhma i Buxtehudego<ref name="Ledbetter" />. Muzyka organowa [[Johann Sebastian Bach|Johanna Sebastiana Bacha]], w jego wielkoformatowych preludiach, fugach oraz dziełach opartych na chorale, łączyła cechy wszystkich tradycji narodowych i stylów historycznych<ref name="Yearsley" />. Pod koniec epoki baroku [[Georg Friedrich Händel|George Frideric Handel]] skomponował pierwsze koncerty organowe<ref name="LangHaydn" />. We Francji muzyka organowa rozwinęła się w epoce baroku dzięki muzyce [[Jean Titelouze|Jeana Titelouze’a]], [[François Couperin Le Grand|François Couperina]] i [[Nicolas de Grigny|Nicolasa de Grigny’ego]]<ref name="Higginbottom" />. Ponieważ konstrukcja organów francuskich z XVII i początków XVIII wieku była bardzo ustandaryzowana, dla ich repertuaru opracowano konwencjonalne zestawy [[Organy#Głosy|głosów]]. Muzyka kompozytorów francuskich i kompozytorów włoskich (takich jak [[Girolamo Frescobaldi]]) została napisana do użytku podczas [[Msza|mszy]]. We Francji, Włoszech i Polsce w okresie baroku komponowano niewiele świeckiej muzyki organowej; przeważająca większość repertuaru przeznaczona była do użytku liturgicznego<ref name="Higginbottom" />. W Anglii kompozytorzy tacy jak [[John Blow]] i [[John Stanley]] pisali w XIX wieku wieloczęściowe kompozycje [[Dar wotywny|wotywne]] do użytku liturgicznego<ref name="Cox" /><ref name="McCrea" />. Polska muzyka organowa epoki baroku charakteryzuje się podobieństwem do twórczości włoskiej z indywidualnymi cechami stylistycznymi poszczególnych twórców. W Polsce komponowali [[Mikołaj Zieleński]], [[Andrzej Rohaczewski]], [[Adam z Wągrowca]], [[Władysław Leszczyński (1616–1680)|Władysław Leszczyński]], [[Jan Podbielski (kompozytor)|Jan Podbielski]] i [[Jan Kasper Pierszyński]]. Pisali głównie [[Muzyka liturgiczna|utwory liturgiczne]], preludia, [[Fantazja (muzyka)|fantazje]] i [[magnificat]]y{{odn|Gołos|1972|s=157–176|loc=''Główne źródła muzyki organowej w XVII w.''}}. W [[klasycyzm]]ie rzadko pisano muzykę organową – kompozytorzy preferowali fortepian ze względu na jego zdolność do tworzenia ekspresji i dynamiki{{odn|Gołos|1972|s=177–180|loc=''Stan polskiej muzyki organowej w XVIII w.''}}<ref name="OwenFrom1750" />. W Niemczech sześć sonat op. 65 [[Felix Mendelssohn-Bartholdy|Feliksa Mendelssohna]] wydanych w 1845 zapoczątkowało ponowne zainteresowanie komponowaniem na organy. Zainspirowani nowo wybudowanymi organami [[Aristide Cavaillé-Coll|Cavaillé-Colla]], francuscy kompozytorzy [[César Franck]], [[Alexandre Guilmant]] i [[Charles-Marie Widor]] wprowadzili do repertuaru organowego [[Muzyka symfoniczna|muzykę symfoniczną]]<ref name="OwenFrom1750" />. Rozwój symfonicznej muzyki organowej kontynuowali [[Louis Vierne]] i [[Charles Tournemire]]. Widor i Vierne napisali wielkoformatowe, wieloczęściowe dzieła zwane symfoniami organowymi, które wykorzystywały pełne możliwości organów symfonicznych<ref name="Brooks" /> – VI Symfonia organowa Widora i III Symfonia organowa Vierne’a. Utwory symfoniczne [[Max Reger|Maxa Regera]] i [[Sigfrid Karg-Elert|Sigfrida Karga-Elerta]] wykorzystywały możliwości wielkich organów romantycznych budowanych wówczas w Niemczech<ref name="OwenFrom1750" />. W Polsce, w epoce klasycyzmu, msze, oratoria, hymny, pastorałki i litanie na organy komponowali [[Mateusz Zwierzchowski]], [[Antoni Milwid]], [[Franciszek Ścigalski]], [[Karol Kurpiński]], [[Franciszek Mirecki]]. W okresie romantyzmu: [[Karol August Freyer]], [[Stanisław Moniuszko]], [[Wincenty Wacław Richling-Bartoszewski]], [[Stefan Surzyński]], [[Mieczysław Surzyński]], [[Franciszek Walczyński]] i [[Władysław Żeleński]] tworzyli msze. preludia, kantaty i wariacje; [[Feliks Nowowiejski]] komponował również symfonie organowe{{odn|Gołos|1972|s=181–196|loc=''Polska muzyka organowa w XIX w.''}}. [[Plik:Flight of the Bumblebee on Pipe Organ Pedals.webm|thumb|Carol Williams wykonuje „[[Lot trzmiela]]” [[Nikołaj Rimski-Korsakow|Nikołaja Rimskiego-Korsakowa]] na organach w [[West Point]]]] W XIX i XX wieku konstruktorzy organów zaczęli budować instrumenty w salach koncertowych i innych dużych obiektach świeckich, umożliwiając wykorzystywanie organów jako części orkiestry (np. III Symfonia [[Camille Saint-Saëns|Saint-Saënsa]])<ref name="OwenFrom1750" />. Często organom przydzielano partię solową, jak np. w „Symphonie Concertante for Organ & Orchestra” [[Joseph Jongen|Josepha Jongena]], „Concerto pour orgue, cordes et timbales” [[Francis Poulenc|Francisa Poulenca]] oraz „Organ Concerto” [[Frigyes Hidas|Frigyesa Hidasa]]<ref name="imslpCatOrg" />. === Współczesność === Inni kompozytorzy, którzy wykorzystywali organy w muzyce orkiestrowej to [[Gustav Holst]], [[Richard Strauss]], [[Ottorino Respighi]], [[Gustav Mahler]], [[Anton Bruckner]] i [[Ralph Vaughan Williams]]<ref name="BaroneHalls" />. Ponieważ organy koncertowe mogą naśladować dźwięki orkiestry symfonicznej, zaczęto wprowadzać transkrypcje utworów orkiestrowych na organy<ref name="LorenzTrans" />. Wraz ze wzrostem popularności niemych filmów, aby zapewnić akompaniament do filmów, w kinach instalowano [[Organy kinowe|organy teatralne]]<ref name="OwenFrom1750" />. Najbardziej znanymi muzykami wykorzystującymi organy kinowe są [[Jesse Crawford]] i jego uczeń [[Hal Pearl]]<ref name="atosTOrgan" /><ref name="GallowayPearl" />. W XX-wiecznym repertuarze symfonicznym, zarówno sakralnym, jak i świeckim nastąpił dalszy rozwój dzięki muzyce [[Marcel Dupré|Marcela Dupré]], [[Maurice Duruflé|Maurice’a Duruflé]] i [[Herbert Howells|Herberta Howellsa]]<ref name="OwenFrom1750" />. Inni kompozytorzy, tacy jak [[Olivier Messiaen]], [[György Ligeti]], [[Jehan Alain]], [[Jean Langlais]], [[Gerd Zacher]] i [[Petr Eben]], komponowali [[Atonalność|atonalną]] muzykę organową<ref name="OwenFrom1750" />. Zwłaszcza muzyka Messiaena zredefiniowała wiele tradycyjnych pojęć dotyczących doboru głosów i techniki gry na organach<ref name="GaluskaMessiaen" />. Kompozytor muzyki filmowej [[Hans Zimmer]] wykorzystał organy piszczałkowe w ścieżce dźwiękowej do filmu ''[[Interstellar]]''. Ostateczne nagranie miało miejsce w londyńskim [[Temple Church]] na czteromanuałowych organach firmy Harrison & Harrison Ltd z 1926<ref name="RobertsInterS" />. Muzyka organowa jest popularyzowana za pośrednictwem cyklicznie odbywających się koncertów i festiwali, m.in. [[Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej we Fromborku]], [[Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej w Leżajsku]], [[Bydgoskie Wieczory Organowe]], [[Festiwal Młodych Organistów i Wokalistów]] w Bydgoszczy, [[Letni Festiwal „Pieniny-Kultura-Sacrum” w Krościenku nad Dunajcem]], [[Letnie Koncerty Organowe]] w kościołach na terenie [[Powiat legnicki|powiatu legnickiego]] i [[Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej im. Johannesa Brahmsa Non Sola Scripta]] we Wrocławiu{{odn|Gołos|1972|s=197–202|loc=''Pisma teoretyczne, podręczniki i pedagogika organowa''}}. == Pedagogika == [[Plik:Lodz, Akademia Muzyczna, Orgel (2).jpg|thumb|Organy w Pałacu Muzyki [[Akademia Muzyczna im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi|Akademii Muzycznej w Łodzi]]]] Nauka gry na organach piszczałkowych realizowana jest w niektórych [[Szkoła muzyczna|szkołach muzycznych]] na specjalności instrumentalistyki klasycznej (np. [[Zespół Szkół Muzycznych w Bydgoszczy]], [[Państwowa Szkoła Muzyczna I i II st. im. Karola i Antoniego Szafranków w Rybniku|Państwowa Szkoła Muzyczna I i II w Rybniku]]) oraz na studiach organistowskich (np. [[Studium Muzyki Kościelnej Diecezji Toruńskiej w Toruniu|Studium Muzyki Kościelnej w Toruniu]], [[Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej w Opolu]]). W zakres literatury obowiązkowej wchodzą m.in. opracowane w połowie XX wieku prace dydaktyczne poświęcone problematyce gry na organach [[Hermann Keller|Hermanna Kellera]], [[Roman Perucki|Romana Peruckiego]], [[Józef Chwedczuk|Józefa Chwedczuka]] i [[Bronisław Rutkowski|Bronisława Rutkowskiego]] oraz współczesne, profesor [[Marta Kierska-Witczak|Marty Kierskiej-Witczak]]<ref name="pToruń" /><ref name="pOpole" /><ref name="pPłock" /><ref name="pWrocław" /><ref name="pWarszawa" /><ref name="pKatowice" /><ref name="pPoznań" />. Nauka o historii, budowie i konserwacji organów oraz akustyce, mechanice i materiałoznawstwie w ich kontekście realizowana jest przez szkoły muzyczne i konserwatoria w ramach przedmiotu [[organoznawstwo]] na kierunkach edukacji artystycznej w zakresie sztuki muzycznej<ref name="pBydgoszcz" /><ref name="pOpole2" /><ref name="pKraków" /><ref name="pRzeszów" /><ref name="pWarszawa2" />. === Historia polskiej pedagogiki organowej === [[Plik:August Freyer (58985).jpg|thumb|[[Karol August Freyer]] – autor jednego z pierwszych polskich podręczników o grze na organach]] [[Plik:Ahrend.jpg|thumb|Organmistrz przy pracy]] [[Plik:Bronisław Rutkowski - polski organista.jpg|thumb|[[Bronisław Rutkowski]] – organista i pedagog; w [[Historia Polski (1918–1939)|okresie międzywojennym]] wykładowca muzyki organowej w [[Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina|Konserwatorium Warszawskim]]]] Najstarsze zachowane polskie opracowania poświęcone stricte grze organowej pochodzą z XIX wieku. Wcześniejsze dotyczą jej fragmentarycznie lub wzmiankowane są w innych źródłach pisanych{{odn|Gołos|1972|s=197–202|loc=''Pisma teoretyczne, podręczniki i pedagogika organowa''}}. ==== Średniowiecze i nowożytność ==== W kronikach klasztoru Cysterek w [[Trzebnica|Trzebnicy]] zachowała się – pochodząca z 1218 – informacja o otrzymaniu wskazówek i przepisów gry na organach. Pochodzący z 1451 roku traktat Stanisława z Krakowa ''Musices compendium'' zawiera informacje o rodzaju muzyki wykonywanej w klasztorze Kanoników Regularnych w Trzemesznie. W rękopisie ''Statuta antiqua'' z 1517 jeden rozdział poświęcony jest organistom i muzyce organowej. [[Tabulatura Jana z Lublina]] z 1540 roku opisuje m.in. metody komponowania muzyki organowej, praktykę wykonawczą i styl gry. Akta kapituły krakowskiej ''Acta actorum capitularia'' z 1614 wzmiankują rolę muzyki organowej w kościele oraz obowiązki organisty. ''Tabulatura muzyki, albo zaprawa muzykalna […]'' – traktat [[Jan Aleksander Gorczyn|Jana Aleksandra Gorczyna]] z 1647 zawiera tabulatury z przykładami palcowania. W Sandomierzu zachował się pochodzący z 1712 roku i wydany w Kolonii druk ''Caeremoniale Episcoporum'', zawierając rozdział ''De organo, organista, et musicis seu cantoribus et norma per eos servanda in divinis'' („O organach, organiście oraz muzykach i śpiewakach i o ich powinnościach w sprawowaniu nabożeństw”){{odn|Gołos|1972|s=197–202|loc=''Pisma teoretyczne, podręczniki i pedagogika organowa''}}<ref name="WyrwaOrganistom" />. Szkolenie organistów odbywało się zasadniczo systemem lekcji prywatnych. Zorganizowane nauczanie gry organowej rozwijało się proporcjonalnie do [[Historia oświaty w Polsce|rozwoju oświaty]] i na szerszą skalę rozpowszechniło się w XIX wieku. Według źródeł pisanych, lekcje gry organowej udzielane były około 1478 na [[Uniwersytet Jagielloński|uniwersytecie krakowskim]] i w [[bełz]]kim klasztorze dominikanów. Na początku XVIII wieku organistykę wykładano nowicjuszom zgromadzenia bertrandystów w Lublinie. W 1775, w wileńskim [[Seminarium nauczycielskie|seminarium nauczycielskim]] uruchomiono kursy gry na klawikordzie przysposabiające adeptów do pełnienia obowiązków organistów parafialnych. Wkrótce takie same kursy otwarto w seminariach w Krakowie, Kielcach i Łowiczu. [[Komisja Edukacji Narodowej]] wyposażała uczelnie w [[klawikord]]y i [[pozytyw]]y{{odn|Gołos|1972|s=197–202|loc=''Pisma teoretyczne, podręczniki i pedagogika organowa''}}. ==== Wiek XIX ==== W 1812 wydany został pierwszy polski podręcznik gry organowej ''Nauka grania na organach'' [[Karol Antoni Simon|Karola Simona]]. W 1825 – ''Kancjonał muzyki kościelnej'' [[Wacław Ludwik Raszek|Wacława Ludwika Raszka]]. Wydany w 1819 ''Wykład systematyczny zasad muzyki na klawikord'' [[Karol Kurpiński|Karola Kurpińskiego]], wbrew tytułowi, służył jako podręcznik nauki gry na organach. W 1861 ukazał się podręcznik [[Karol August Freyer|Karola Augusta Freyera]] ''Praktyczna szkoła na organy i fisharmonię''. Zawierał usystematyzowane ćwiczenia na manuał i pedał oraz opracowania utworów wymagających ponadpodstawowych umiejętności gry. Niedługo później wydane zostały kolejne opracowania dydaktyczne dotyczące gry organowej: ''Szkoła na organy'' (1880) [[Leonard Solecki|Leonarda Soleckiego]], ''Muzyka organowa nową metodą z nut literalnych i informacją użycia takowych'' (1879) i ''Szkoła na organy'' (1863) [[Jan Galicz-Suliński|Jana Galicza-Sulińskiego]], ''Teoretyczno-praktyczna szkoła na organy'' (1881) [[Józef Grimm|Józefa Grimma]], ''Szkoła na melodykon, czyli fisharmonię'' (1893) [[Władysław Rzepko|Władysława Rzepki]], ''Szkoła na organy'' (1874) [[Romuald Zientarski|Romualda Zientarskiego]] oraz ''Szkoła na organy'' (1911) [[Henryk Makowski (1862–1933)|Henryka Makowskiego]] i [[Mieczysław Surzyński|Mieczysława Surzyńskiego]]{{odn|Gołos|1972|s=197–202|loc=''Pisma teoretyczne, podręczniki i pedagogika organowa''}}. Na początku XIX wieku [[Józef Nachbar]] uczył gry organowej w Instytucie Nauczycieli Elementarnych i Organistów w Poznaniu, Łowiczu i [[Paradyż (województwo łódzkie)|Paradyżu]], a Konsystorz Wileński ustanowił szkołę dla organistów przy Głównym Seminarium Nauczycielskim Uniwersytetu Wileńskiego. W tym samym czasie działalność rozpoczęła warszawska szkoła organistów księdza [[Izydor Józef Cybulski|Izydora Józefa Cybulskiego]] oraz Instytut Nauczycieli Szkół Elementarnych i Organistów w Puławach. Od czasu założenia [[Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina|Szkoły Głównej Muzyki]] w Warszawie i otwarcia w niej, w 1818 klasy organowej prowadzonej przez [[Heinrich Gerhard Lentz|Henryka Lentza]] z [[Kolonia (Niemcy)|Kolonii]], liczba szkół muzycznych organizujących podobne kursy na terenie Polski zaczęła szybko rosnąć. Były to m.in. szkoła organistowska (1845–1858), a później Szkoła Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego (1854) we Lwowie, Szkoła i Bursa Muzyczna (1841–1873) przy Instytucie Technicznym w Krakowie, Szkoła Muzyczna Towarzystwa „Muza” (1867–1875) w Krakowie, Państwowa Szkoła Organistów (1860) w Radzyminie, szkoła muzyczna ks. Godlewskiego (1860) w Białyniczach, diecezjalne szkoły organistów w Tarnowie (1888), Pelplinie (1887) i Lwowie, kurs gry organowej (1842) w Instytucie Ociemniałych w Warszawie, Warszawski Instytut Muzyczny (1842), [[Warszawskie Towarzystwo Muzyczne im. Stanisława Moniuszki|Warszawskie Towarzystwo Muzyczne]] (1895){{odn|Gołos|1972|s=197–202|loc=''Pisma teoretyczne, podręczniki i pedagogika organowa''}}. Do popularyzacji muzyki organowej i podnoszenia poziomu wykształcenia organistów przyczyniały się wydawane od końca XIX wieku czasopisma organistowskie: poznański miesięcznik muzykologa [[Józef Surzyński|Józefa Surzyńskiego]] „Muzyka kościelna”<ref name="sbcMK" />, „Rocznik dla organistów” ks. [[Bronisław Maryański|Bronisława Maryańskiego]], „Śpiew kościelny” ks. [[Teofil Kowalski (1866–1932)|Teofila Kowalskiego]] i ks. [[Eugeniusz Gruberski|Eugeniusza Gruberskiego]]{{odn|Gołos|1972|s=197–202|loc=''Pisma teoretyczne, podręczniki i pedagogika organowa''}}. ==== Wiek XX i współczesność ==== W założonej w 1905 prywatnej szkole kompozytora i pedagoga [[Ludwik Wawrzynowicz|Ludwika Wawrzynowicza]] klasę organów prowadził [[Henryk Makowski (1862–1933)|Henryk Makowski]], taki sam kurs otwarty był w [[Kaliskie Towarzystwo Muzyczne im. Alfreda Wiłkomirskiego|Kaliskim Towarzystwie Muzycznym]] i w Szkole Płockiego Towarzystwa Muzycznego{{odn|Gołos|1972|s=197–202|loc=''Pisma teoretyczne, podręczniki i pedagogika organowa''}}. W latach międzywojennych wznowiono wydawanie czasopisma „Muzyka kościelna” – pisali dla niego m.in. muzykolodzy [[Adolf Chybiński]], [[Józef Reiss]] i [[Hieronim Feicht]]. W tym samym czasie ukazywać zaczęły się periodyki „Kronika Muzyczna Organistów Diecezji Lubelskiej” oraz łódzki „Organista”. Równolegle, ożywioną działalność prowadziły diecezjalne szkoły organistów w Tarnowie, Płocku, Włocławku i Poznaniu, oraz szkoła salezjanów w Przemyślu. Wykładający w [[Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina|Konserwatorium Warszawskim]] [[Bronisław Rutkowski]] wykształcił wielu innych organistów, m.in. [[Feliks Rączkowski|Feliksa Rączkowskiego]], [[Józef Chwedczuk|Józefa Chwedczuka]], Stanisława Możdżonka, Jana Kucharskiego, Tadeusz Jarzęcki i [[Tadeusz Paciorkiewicz|Tadeusza Paciorkiewicza]]. W Poznaniu działalność pedagogiczną prowadził organista [[Józef Pawlak (muzyk)|Józef Pawlak]], w Katowicach – [[Jan Gawlas]] i [[Robert Gajda]]{{odn|Gołos|1972|s=197–202|loc=''Pisma teoretyczne, podręczniki i pedagogika organowa''}}. == Eksploatacja == Organy piszczałkowe – zarówno zabytkowe, jak i współczesne – są instrumentem wymagającym szczególnych warunków eksploatacji i znacznych nakładów pracy na konserwację. Surowce i komponenty, z których są wykonane – drewno, stal, stopy cyny z ołowiem, elektronika, filc i inne wyroby włókiennicze – są podatne na warunki otoczenia{{odn|Chwałek|1971|s=119–128|loc=''Wiatrownice''}}. Drewno, które stanowi około 80% materiału budulcowego, atakowane jest przez [[drewnojad (owad)|drewnojady]], i ulega pęcznieniu lub wysychaniu pod wpływem różnic temperatur, zmian wilgotności i ekspozycji na promieniowanie słoneczne{{odn|Erdman|1989|s=81–83|loc=''Pielęgnacja organów''}}, powodując zatarcia mechanizmów traktury i rozstrajanie się piszczałek. Elementy metalowe – piszczałki, cięgna, urządzenia elektryczne i elektroniczne – [[utlenianie|utleniają się]]. Elementy ruchome – mechanizm traktury, zawory wiatrownic – ulegają zużyciu{{odn|Dorawa|1971|s=65}}. Wykonywane okresowo przeglądy, zabiegi konserwacyjne, intonacja i strojenie przedłużają żywotność instrumentu i zapewniają utrzymanie właściwego brzmienia. Częste i intensywne używanie instrumentu (codzienne granie) jest korzystniejsze dla utrzymania dobrego stanu, niż pozostawianie organów nieużywanymi{{odn|Towarek|2010|s=378}}. === Konserwacja === [[Plik:Inside the Organ at St Mary's Hinckley.jpg|thumb|Organy podczas konserwacji przez organmistrzów]] [[Konserwacja|Konserwację]] organów piszczałkowych zleca się wyspecjalizowanym w tym zakresie zakładom organmistrzowskim, a regularne zabiegi pielęgnacyjne należą do obowiązków organisty. Podstawowymi zasadami użytkowania, zapewniającymi prawidłowe funkcjonowanie instrumentu są{{odn|Erdman|1989|s=81–83|loc=''Pielęgnacja organów''}}: * dbałość o estetykę i czystość stołu gry – po zakończeniu gry, przedmioty pomocnicze nie związane trwale ze stołem gry należy z niego usunąć, klawiatury i klucze rejestrowe wyczyścić, a stół zamknąć. Na stole gry nie należy trwale instalować urządzeń (np. mikrofonu) bez uzgodnienia z organmistrzem i organistą. * kontrola dostępu – swobodny dostęp do wnętrza organów może mieć wyłącznie organista. Inne osoby tylko po uzgodnieniu z właścicielem instrumentu. Naprawy, korekty i regulacje (w tym strojenie) należy odnotowywać w księdze napraw. * wymiana filtra powietrza w dmuchawie elektrycznej. * zabezpieczanie przed kurzem podczas remontów i sprzątania pomieszczenia, w którym zainstalowane są organy lub innych aktywności nie dotyczących bezpośrednio organów, a powodujących powstawanie zanieczyszczeń powietrza. * zapewnienie odpowiedniej temperatury i wilgotności. Temperatura powietrza powinna być utrzymywana w granicach 10–20 stopni Celsjusza, a wilgotność między 50% a 85%. * wykonywanie regularnych (co 3–4 lata) przeglądów technicznych. * utrzymywanie dokumentacji organów, zawierającej szczegółową i udokumentowaną fotografiami dyspozycję. === Intonacja === Intonacja to zabiegi kształtujące natężenie i barwę dźwięku poszczególnych piszczałek i całych głosów. Wykonuje się ją podczas pierwszej instalacji instrumentu i okresowo – podczas przeglądów technicznych. Obiektywne kryteria przeprowadzania i oceny intonacji nie istnieją – rzemieślnicy wykonujący intonację (intonatorzy) mają wyczulony słuch i indywidualny gust muzyczny. Pracę wykonują dwie osoby: jedna reguluje dopływ powietrza do piszczałki, kształtuje szerokość szczeliny, wysokość wycięcia, ustawia wałek i bródę, a druga ocenia, czy piszczałka i cały głos mają właściwą (wg subiektywnej oceny) barwę i natężenie. Właściwie zaintonowane organy spełniają kilka warunków{{odn|Chwałek|1971|s=92–94|loc=''Intonacja i strojenie''}}: * dźwięk precyzyjnie rozpoczyna się i kończy, * brzmienie poszczególnych głosów różni się w sposób uchwytny dla ucha, * poszczególne rodziny głosów – pryncypały, flety, głosy kryte, smyczkowe i języczkowe – mają własną charakterystyczną barwę i natężenie, * każda rodzina głosów ma dostrzegalne odcienie dynamiczno-kolorystyczne, * głosy alikwotowe i mieszane solowe nie wyróżniają się, a stapiają z dźwiękami zasadniczymi tworząc nowe odcienie barw, * głosy mieszane (mikstury, cymble itp.) nie są krzykliwe, ale brzmią jasno, szlachetnie i metalicznie, * każdy manuał ma indywidualną charakterystykę brzmieniową. === Strojenie === [[Plik:SPAN Mauricio Pergelier Orgelstimmen 01.jpg|thumb|Organmistrz podczas strojenia organów]] Strojenie to zabiegi ustalające wysokość dźwięku dla poszczególnych piszczałek i całych głosów. Wykonuje się je podczas pierwszej instalacji instrumentu i okresowo – podczas przeglądów technicznych. Od strony technicznej, strojenie polega na ustaleniu długości korpusów poszczególnych piszczałek (dla głosów labialnych) oraz długości wibrującej części języczka (dla głosów języczkowych). Strojenie rozpoczyna się od ustalenia [[system równomiernie temperowany|dwunastpółstopniowej skali chromatycznej]] w ramach jednej oktawy jednego głosu (zazwyczaj pryncypału cztero- lub ośmiostopowego). Wzorcem jest dźwięk [[a¹]] z [[kamerton]]u. Następnie, czystymi oktawami dostraja się pozostałe piszczałki w pierwszym głosie, a dalej – [[unison]]ami lub [[Oktawa (akustyka)|oktawami]] – kolejne głosy (najpierw zasadnicze, na końcu poboczne). Po zakończeniu strojenia jednego głosu, kontroluje się strój głosu poprzedniego wprowadzając konieczne poprawki. Po nastrojeniu wszystkich głosów jeszcze raz sprawdza się skalę wzorcową (pierwszy strojony głos) i usuwa ewentualne niedokładności{{odn|Chwałek|1971|s=92–94|loc=''Intonacja i strojenie''}}. == Zobacz też == {{wikicytaty|organy}} {{wikisłownik|organy}} * [[lista organów piszczałkowych]] * [[fisharmonia]] * [[organy Hammonda]] == Przypisy == <references>  * <ref name="LiddellScott">{{Cytuj |autor = Henry George Liddell; [[Robert Scott (filolog)|Robert Scott]] |tytuł = A Greek–English Lexicon |data = 1843 |data dostępu = 2023-11-17 |praca = Perseus Digital Library |opublikowany = Tufts University |url = http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=%2374753 |archiwum = https://web.archive.org/web/20230610135520/http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=%2374753 |język = en}}</ref> * <ref name="LewisShort">{{Cytuj |autor = Charlton T. Lewis; Charles Short |tytuł = A Latin Dictionary |data = 1879 |data dostępu = 2023-11-17 |opublikowany = Perseus Digital Library |url = https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=organum |archiwum = https://web.archive.org/web/20231117124821/https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0059:entry=organum |język = en}}</ref> * <ref name="Harper">{{Cytuj |autor = Douglas R. Harper |tytuł = organ |data dostępu = 2023-11-17 |praca = Online Etymology Dictionary |opublikowany = Douglas Harper |url = https://www.etymonline.com/word/organ |archiwum = https://web.archive.org/web/20231117125150/https://www.etymonline.com/word/organ |język = en}}</ref> <ref name="unesco">{{Cytuj |tytuł = UNESCO – Organ craftsmanship and music |data dostępu = 2023-11-17 |praca = Intangible Cultural Heritage |opublikowany = UNESCO |url = https://ich.unesco.org/en/RL/organ-craftsmanship-and-music-01277 |archiwum = https://web.archive.org/web/20231117125956/https://ich.unesco.org/en/RL/organ-craftsmanship-and-music-01277 |język = en}}</ref>  <ref name="Praetorius">{{Cytuj |autor = Michael Praetorius, Quentin Faulkner |tytuł = Syntagma Musicum II: De Organographia, Parts III – V with Index |czasopismo = Zea E-Books Collection |data = 2014-08-25 |data dostępu = 2023-11-29 |url = https://digitalcommons.unl.edu/zeabook/24 |archiwum = https://web.archive.org/web/20231129084328/https://digitalcommons.unl.edu/zeabook/24/ |zarchiwizowano = 2023-11-29 |język = en}}</ref> <ref name="SzałajdaGdańsk">{{Cytuj |autor = Tomasz Szałajda |tytuł = Organy Bazyliki Mariackiej w Gdańsku |data = 2020 |data dostępu = 2023-11-29 |url = http://www.szalajda-organy.pl/img/ciekawostki/gdansk/organy_bazyliki_mariackiej_gd.pdf |archiwum = https://web.archive.org/web/20231129084652/http://www.szalajda-organy.pl/img/ciekawostki/gdansk/organy_bazyliki_mariackiej_gd.pdf |zarchiwizowano = 2023-11-29 |język = pl}}</ref> <ref name="CookPraetorius">{{Cytuj |autor = James H. Cook |tytuł = 17th Century Germany: Praetorius |data = 2000 |data dostępu = 2023-11-29 |opublikowany = organhistoricalsociety.org |url = https://organhistoricalsociety.org/OrganHistory/history/hist031.htm |archiwum = https://web.archive.org/web/20231129084757/https://organhistoricalsociety.org/OrganHistory/history/hist031.htm |zarchiwizowano = 2023-11-29 |język = en}}</ref>  <ref name="SzostakRomantyzm">{{Cytuj pismo |nazwisko = Szostak |imię = Michał |tytuł = Romantic Tendencies in 19th-century Organ Building in Europe |url = https://www.theorganmag.com/issues/the-organ-magazine-autumn-2018-385/ |czasopismo = The Organ |wolumin = 385 |strony = 9–25 |data = 2018 |wydawca = Musical Opinion Ltd. |miejsce = Londyn |issn = 0030-4883 |język = en}}</ref> <ref name="msPFara">{{Cytuj |tytuł = Poznań (Bazylika Kolegiacka św. Stanisława Biskupa parafii NMP Nieustającej Pomocy i św. Marii Magdaleny (Fara)) |data dostępu = 2023-09-02 |opublikowany = Musicam Sacram |url = https://musicamsacram.pl/instrumenty/527-poznan-bazylika-kolegiacka-sw-stanislawa-biskupa-parafii-nmp-nieustajacej-pomocy-i-sw-marii-magdaleny-fara |język = pl}}</ref> <ref name="MaierSauer">{{Cytuj |autor = Helmut Maier |tytuł = 1904 Wilhelm Sauer Late Romantic Organ op. 915 – OrganArt Media |data dostępu = 2023-09-02 |opublikowany = OrganArt Media |url = https://www.organartmedia.com/en/sauer/50.html |język = en}}</ref> <ref name="CookLadegast">{{Cytuj |autor = James H. Cook |tytuł = Merseburg Cathedral Ladegast Organ |data dostępu = 2023-09-02 |opublikowany = The Organ Historical Society |url = https://organhistoricalsociety.org/OrganHistory/history/hist060.htm |język = en}}</ref>  <ref name="WangMIDI">{{Cytuj |autor = Johnty Wang; Robert Pritchard; Bryn Nixon |tytuł = Explorations in Digital Control of MIDI-enabled Pipe Organs |data = 2007 |data dostępu = 2023-07-29 |opublikowany = Aalto University Executive Education |typ nośnika = pdf |url = http://smc2017.aalto.fi/media/materials/proceedings/SMC17_p429.pdf |język = en}}</ref> <ref name="AllenComp">{{Cytuj |tytuł = About Allen Organ Company |data dostępu = 2023-07-29 |opublikowany = www.allenorgan.com |url = https://www.allenorgan.com/about.html |język = en}}</ref> <ref name="Kądziołka">{{Cytuj pismo |autor=Kądziołka Tomasz|tytuł = Pipe organ evolution. From mechanical to mechatronical subsysystems |url = https://bibliotekanauki.pl/articles/2130867 |czasopismo = Journal of Engineering, Energy and Informatics |wolumin = nr 1 |strony = 29–42 |data = 2021 |wydawca = Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nowym Sączu Wydawnictwo Naukowe |miejsce=Nowy Sącz|autor2=Kowalski Sławomir|autor3=Mońko Tomasz|issn = 2720-4162 |język = en}}</ref> <ref name="mawHybridOrgan">{{Cytuj |autor = Amanda Sweet |tytuł = It Takes a Community to Build a Virtual Pipe Organ |data = 2009-09-24 |data dostępu = 2023-11-09 |praca = Musical America Worldwide |opublikowany = Performing Arts Resources LLC |url = https://www.musicalamerica.com/news/newsstory.cfm?storyID=21347&categoryID=5 |język = en}}</ref>  <ref name="britannica">{{Cytuj |tytuł = Organ |data = 2023-05-31 |data dostępu = 2023-10-15 |opublikowany = www.britannica.com |url = https://www.britannica.com/art/organ-musical-instrument |język = en}}</ref> <ref name="VogelKlasyfikacja">{{Cytuj |autor = Beniamin Vogel |tytuł = Rewizja klasyfikacji instrumentów muzycznych Hornbostela-Sachsa przez Konsorcjum MIMO |data = 2015-03-31 |data dostępu = 2023-10-15 |opublikowany = [[Narodowy Instytut Muzyki i Tańca]] |url = https://nimit.pl/materialy/rewizja-klasyfikacji-instrumentow-muzycznych-hornbostela-sachsa-przez-konsorcjum-mimo/ |język = pl}}</ref> <ref name="pwn">{{encyklopedia PWN|id=3951738|tytuł=organy|data dostępu=2023-10-15}}</ref>  <ref name="Biernat">{{Cytuj pismo |nazwisko = Biernat |imię = Sebastian |tytuł = Organy w przestrzeni. Rozważania z zakresu geografii muzyki |url = https://wgsr.uw.edu.pl/pisg/wp-content/uploads/2022/12/08_Bernat.pdf |czasopismo = [[Prace i Studia Geograficzne]] |wolumin = 67.2 |strony = 131–148 |data = 2022 |wydawca = [[Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego]] |miejsce = Warszawa |issn = 2543-7313 |język = pl}}</ref>  <ref name="britPozytyw">{{Encyklopedia Britannica|id=art/positive-organ|tytuł=positive organ|data=2015-01-07|data dostępu=2023-10-06}}</ref> <ref name="britPortatyw">{{Encyklopedia Britannica|id=art/portative-organ|tytuł=portative organ|data=2018-06-01|data dostępu=2023-10-06}}</ref> <ref name="britRegał">{{Encyklopedia Britannica|id=art/regal|tytuł=regal|data=2008-07-23|data dostępu=2023-10-06}}</ref>  <ref name="Matoga">{{Cytuj książkę |nazwisko = Matoga |imię = Piotr |tytuł = Antoni Sapalski (1822–1890): życie i działalność organmistrzowska na terenie Krakowa |rok = 2020 |wydawca = Sindruk-DIMK: Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej w Opolu |miejsce = Opole |isbn = 9788395591433 |strony = 63 |język = pl}}</ref>  <ref name="SzostakVH">{{Cytuj |autor = Michał Szostak |tytuł = The Largest Pipe Organs in the World |data = 2018-09-30 |data dostępu = 2023-08-14 |opublikowany = Vox Humana. An affiliate of the American Guild of Organists |url = https://www.voxhumanajournal.com/szostak2018.html |język = en}}</ref>  <ref name="Letourneau">{{Cytuj |tytuł = General Information about Pipe Organs |data dostępu = 2023-09-15 |opublikowany = Létourneau Organs Inc. |url = https://www.letourneauorgans.com/publication/general-information-about-pipe-organs |język = en fr}}</ref>  <ref name="Caldwell1660">{{Cytuj |autor = John Caldwell |tytuł = Sources of keyboard music to 1660 |data = 2001-01-20 |opublikowany = Grove Music Online |url = https://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic/display/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000026298 |język = en |dostęp = z}}</ref> <ref name="Cox">{{Cytuj |autor = Nicholas Thistlethwaite; Geoffrey Webber |autor r = Geoffrey Cox |rozdział = English organ music to c1700 |tytuł = The Cambridge Companion to the Organ |data = 2012 |isbn = 978-0-521-57584-3 |miejsce = Cambridge |wydawca = Cambridge University Press |s = 190 |url = https://www.cambridge.org/core/books/abs/cambridge-companion-to-the-organ/english-organ-music-to-c1700/91E9843A931F9541FB1E0242F389837E |język = en}}</ref> <ref name="Stembridge">{{Cytuj |autor = Nicholas Thistlethwaite; Geoffrey Webber |autor r = Christopher Stembridge |rozdział = Italian organ music to Frescobaldi |tytuł = The Cambridge Companion to the Organ |data = 2012 |isbn = 978-0-521-57584-3 |miejsce = Cambridge |wydawca = Cambridge University Press |s = 148 |url = https://www.cambridge.org/core/books/abs/cambridge-companion-to-the-organ/italian-organ-music-to-frescobaldi/E1F2C27FE022170FEE5284B8F0153C1E |język = en}}</ref> <ref name="Webber">{{Cytuj |autor = Nicholas Thistlethwaite; Geoffrey Webber |autor r = Geoffrey Webber |rozdział = The north German organ school |tytuł = The Cambridge Companion to the Organ |data = 2012 |isbn = 978-0-521-57584-3 |miejsce = Cambridge |wydawca = Cambridge University Press |s = 219 |url = https://www.cambridge.org/core/books/abs/cambridge-companion-to-the-organ/north-german-organ-school/AAA2A5940622E3B78B6C1698064EA290 |język = en}}</ref> <ref name="Caldwell1750">{{Cytuj |autor = John Caldwell |tytuł = Keyboard music to c1750 |data = 2001-01-20 |opublikowany = Grove Music Online |url = https://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic/display/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000014945 |język = en |dostęp = z}}</ref> <ref name="McLean">{{Cytuj |autor = Hugh J. McLean |tytuł = Böhm, Georg |data = 2001-01-20 |opublikowany = Grove Music Online |url = https://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic/display/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000003412 |język = en |dostęp = z}}</ref> <ref name="Ledbetter">{{Cytuj |autor = David Ledbetter; Howard Ferguson |tytuł = Prelude |data = 2001-01-20 |opublikowany = Grove Music Online |url = https://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic/display/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000043302 |język = en |dostęp = z}}</ref> <ref name="Yearsley">{{Cytuj |autor = David Yearsley |tytuł = The organ music of J. S. Bach |data = 2011-09-28 |opublikowany = Cambridge University Press |url = https://www.cambridge.org/core/books/abs/cambridge-companion-to-the-organ/organ-music-of-j-s-bach/204CA7E1A87603E75F2ACAEDC911899C |język = en |dostęp = z}}</ref> <ref name="LangHaydn">{{Cytuj pismo |nazwisko = Lang |imię = Paul Henry |tytuł = Michael Haydn: Duo Concertante for viola and organ. Joseph Haydn: Organ Concerto in C Major |czasopismo = The Musical Quarterly |wolumin = 57 |strony = 173–175 |data = 1971-01 |wydawca = Oxford University Press |miejsce = Oxford |issn = 0027-4631 |jstor = 740880 |język = en}}</ref> <ref name="Higginbottom">{{Cytuj |autor = Edward Higginbottom |tytuł = The French classical organ school |data = 2011-09-28 |s = 176–189 |opublikowany = Cambridge University Press |url = https://www.cambridge.org/core/books/abs/cambridge-companion-to-the-organ/french-classical-organ-school/DB9ADBD7B78B2407F5F62D9D9D45FD19 |język = en |dostęp = z}}</ref> <ref name="McCrea">{{Cytuj |autor = Edward Higginbottom |tytuł = British organ music after 1800 |data = 2011-09-28 |s = 279–298 |opublikowany = Cambridge University Press |url = https://www.cambridge.org/core/books/abs/cambridge-companion-to-the-organ/british-organ-music-after-1800/1AA6DBAA6F2A264802DE5EA8C1D2B14F |język = en |dostęp = z}}</ref> <ref name="OwenFrom1750">{{Cytuj |autor = Barbara Owen |tytuł = Organ music from c1750 |data = 2001-01-20 |opublikowany = Grove Music Online |url = https://www.oxfordmusiconline.com/grovemusic/display/10.1093/gmo/9781561592630.001.0001/omo-9781561592630-e-0000014945 |język = en |dostęp = z}}</ref> <ref name="Brooks">{{Cytuj |autor = Gerard Brooks |tytuł = French and Belgian organ music after 1800 |data = 2011-09-28 |s = 263–278 |opublikowany = Cambridge University Press |url = https://www.cambridge.org/core/books/abs/cambridge-companion-to-the-organ/french-and-belgian-organ-music-after-1800/44100E3B0B9C00969F6136DC219AA3D6 |język = en |dostęp = z}}</ref> <ref name="BaroneHalls">{{Cytuj |autor = Michael Barone |tytuł = Pipe organs are popping up in concert halls nationwide. Now – what to play on them? |data = 2005-03 |data dostępu = 2023-09-03 |opublikowany = Pipedreams |url = https://pipedreams.publicradio.org/articles/what_to_play.shtml |język = en}}</ref> <ref name="LorenzTrans">{{Cytuj |autor = James Edward Lorenz |tytuł = An Organ Transcription of the Messe in C, Op. 169 by Josef Gabriel Rheinberger |data = 2006 |data dostępu = 2023-09-03 |wydawca = Florida State University Libraries |s = 1 |url = https://diginole.lib.fsu.edu/islandora/object/fsu:175616/datastream/PDF/view |język = en}}</ref> <ref name="atosTOrgan">{{Cytuj |tytuł = Theatre Organ History - Early Organists |data dostępu = 2023-10-28 |opublikowany = American Theatre Organ Society, Inc. |url = https://www.atos.org/about/history/theatre-organ-5 |język = en}}</ref> <ref name="GallowayPearl">{{Cytuj |autor = Doug Galloway |tytuł = Hal Pearl |data = 2000-12-12 |data dostępu = 2023-10-28 |opublikowany = Variety |url = https://variety.com/2000/scene/people-news/hal-pearl-1117790340/ |język = en}}</ref> <ref name="GaluskaMessiaen">{{Cytuj |autor = Andrew R. Galuska |tytuł = Olivier Messiaen and the Art of Organ registration |data dostępu = 2023-09-03 |opublikowany = University of Houston |url = https://uh.edu/~tkoozin/projects/galuska/andrewgaluska.html |język = en}}</ref> <ref name="RobertsInterS">{{Cytuj |autor = Maddy Shaw Roberts |tytuł = Church organ playing Hans Zimmer’s epic ‘Interstellar’ theme makes our world feel tiny |data = 2020-09-24 |data dostępu = 2023-09-03 |opublikowany = Classic FM |url = https://www.classicfm.com/composers/zimmer/church-organ-interstellar-theme-makes-world-feel-tiny/ |język = en}}</ref> <ref name="imslpCatOrg">{{Cytuj |tytuł = Category:For organ, orchestra – IMSLP |data dostępu = 2023-10-29 |opublikowany = International Music Score Library Project (IMSLP) |url = https://imslp.org/wiki/Category:For_organ,_orchestra |język = en}}</ref>  <ref name="pToruń">{{Cytuj |tytuł = Organista kościelny |data dostępu = 2023-10-27 |opublikowany = Studium Muzyki Kościelnej w Toruniu |url = https://smk.diecezja-torun.pl/organista |język = pl}}</ref> <ref name="pOpole">{{Cytuj |tytuł = Kierunek: Organista |data dostępu = 2023-10-27 |opublikowany = Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej w Opolu |url = http://www.dimk.diecezja.opole.pl/kierunki/organista.html |język = pl}}</ref> <ref name="pPłock">{{Cytuj |tytuł = Studium organistowskie |data dostępu = 2023-10-27 |opublikowany = Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej w Płocku |url = https://musicum.pl/oferta/ |język = pl}}</ref> <ref name="pWrocław">{{Cytuj |tytuł = Metropolitalne Studium Organistowskie we Wrocławiu |data dostępu = 2023-10-27 |opublikowany = Metropolitalne Studium Organistowskie we Wrocławiu |url = https://studiumorganistowskie.archidiecezja.wroc.pl/plan-zajec/ |język = pl}}</ref> <ref name="pWarszawa">{{Cytuj |tytuł = Instrumentalistyka. Specjalność: gra na organach |data dostępu = 2023-10-27 |opublikowany = Uniwersytet Muzyczny w Warszawie |url = https://chopin.edu.pl/szukaj?search_form_s_text=organoznawstwo |język = pl}}</ref> <ref name="pKatowice">{{Cytuj |tytuł = Katedra Organów i Muzyki Kościelnej |data dostępu = 2023-10-27 |opublikowany = Akademia Muzyczna w Katowicach |url = https://am.katowice.pl/akademia/informacje/katedra-organow-i-muzyki-koscielnej-156 |język = pl}}</ref> <ref name="pPoznań">{{Cytuj |tytuł = Moduł przedmiotu organoznawstwo |data dostępu = 2023-10-27 |opublikowany = Akademia Muzyczna w Poznaniu |url = https://amuz.edu.pl/wp-content/uploads/6-Organoznawstwo-1.pdf |język = pl}}</ref> <ref name="pBydgoszcz">{{Cytuj |tytuł = Organoznawstwo - Przedmioty |data dostępu = 2023-10-27 |opublikowany = Akademia Muzyczna w Bydgoszczy |url = https://www.usosweb.amuz.bydgoszcz.pl/kontroler.php?_action=katalog2/przedmioty/pokazPrzedmiot&kod=20-I-12O-SD |język = pl}}</ref> <ref name="pOpole2">{{Cytuj |tytuł = Organoznawstwo / Instrumentoznastwo |data dostępu = 2023-10-27 |opublikowany = Uniwersytet Opolski |url = https://usosweb.uni.opole.pl/kontroler.php?_action=katalog2/przedmioty/pokazPrzedmiot&kod=5.3.2.0.1.024 |język = pl}}</ref> <ref name="pKraków">{{Cytuj |tytuł = Organoznawstwo - Przedmioty |data dostępu = 2023-10-27 |opublikowany = Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie |url = https://usosweb.upjp2.edu.pl/kontroler.php?_action=katalog2/przedmioty/pokazPrzedmiot&kod=MK-SL%3EOrganoz |język = pl}}</ref> <ref name="pRzeszów">{{Cytuj |tytuł = Organoznawstwo |data dostępu = 2023-10-27 |opublikowany = Uniwersytet Rzeszowski |url = https://www.ur.edu.pl/pl/wyszukiwarka?keywords=organoznawstwo |język = pl}}</ref> <ref name="pWarszawa2">{{Cytuj |tytuł = Organoznawstwo - karta przedmiotu |data dostępu = 2023-10-27 |opublikowany = Uniwersytet Muzyczny w Warszawie |url = https://chopin.edu.pl/uploaded_files/1651930256_13-organoznawstwo-org-lic.pdf |język = pl}}</ref> <ref name="WyrwaOrganistom">{{Cytuj |autor r = [[Ireneusz Wyrwa]] |rozdział = „…by pomóc organistom” – Fiori musicali Girolama Frescobaldiego |tytuł = Sztuka włoskiego baroku |data = 2019 |data dostępu = 2023-09-11 |isbn = 9788364615382 |miejsce = Gdańsk |wydawca = Akademia Muzyczna im. Stanisława Moniuszki |s = 140–148 |url = https://bibliotekanauki.pl/chapters/1117737 |język = pl}}</ref> <ref name="sbcMK">{{Cytuj |tytuł = „Muzyka Kościelna” – Śląska Biblioteka Cyfrowa |data dostępu = 2023-09-13 |opublikowany = Śląska Biblioteka Cyfrowa |url = https://www.sbc.org.pl/dlibra/results?q=%22muzyka+ko%C5%9Bcielna%22&action=SimpleSearchAction&type=-6&p=0&language=pl |język = pl}}</ref> </references> == Bibliografia == * {{Cytuj książkę |nazwisko = Biegański |imię = Krzysztof |tytuł = Mała encyklopedia muzyki |inni = Stefan Śledziński (red.) |rok = 1981 |wydawca = PWN |miejsce = Warszawa |isbn = 83-01-00958-6 |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Bush |imię = Douglas Earl |tytuł = The organ: an encyclopedia |url = https://books.google.pl/books?id=cgDJaeFFUPoC |rok = 2006 |wydawca = Routledge |miejsce = Nowy Jork |isbn = 0415941741 |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Chwałek |imię = Jan |autor link = Jan Chwałek |tytuł = Budowa organów: wprowadzenie do inwentaryzacji i dokumentacji zabytkowych organów w Polsce. Cz. 1, Tekst |inni = Maria Charytańska (red.) |rok = 1971 |wydawca = [[Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków|MKiS, ZMiOZ]] |miejsce = Warszawa |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Dorawa |imię = Marian |autor link = Marian Dorawa |tytuł = Organy. Konstrukcja, ochrona, konserwacja |inni = [[Bogusław Mansfeld]] (red.) |rok = 1971 |wydawca = Uniwersytet Mikołaja Kopernika |miejsce = Toruń |oclc = 68661032 |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Drobner |imię = Mieczysław |autor link = Mieczysław Drobner |tytuł = Instrumentoznawstwo i akustyka |rok = 1997 |wydawca = [[Polskie Wydawnictwo Muzyczne]] |miejsce = Kraków |isbn = 8322404697 |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Engel |imię = Carl |tytuł = A Descriptive Catalogue of the Musical Instruments |url = https://books.google.pl/books?id=l3JFAQAAMAAJ |rok = 1874 |miejsce = Londyn |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Erdman |imię = Jerzy |tytuł = Organy: poradnik dla użytkowników |rok = 1989 |wydawca = Wydawnictwo Archidiecezji Warszawskiej |miejsce = Warszawa |isbn = 8385015930 |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Gołos |imię = Jerzy |tytuł = Polskie organy i muzyka organowa |inni = [[Tadeusz Maciejewski (muzykolog)|Tadeusz Maciejewski]] (red.), Zofia Olszewska (red.), Eugeniusz Lebelt (okł.) |rok = 1972 |wydawca = [[Instytut Wydawniczy „Pax”]] |miejsce = Warszawa |autor link = Jerzy Gołos |autor2 = Smulikowska Ewa |oclc = 830245324 |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Hopkins |imię = Edward J. |tytuł = The organ, its history and construction |rok = 1870 |wydawca = Robert Cocks & Co. |miejsce = Londyn |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Kapeć |imię = Waldemar |tytuł = Przemiany konstrukcyjno-brzmieniowe w budownictwie organowym na terenie diecezji lubelskiej 1805-1939 |rok = 2008 |wydawca = Wydawnictwo Polihymnia |miejsce = Lublin |isbn = 9788372705488 |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |imię r = Tomasz |nazwisko r = Kmita-Skarsgård |tytuł = Organy i ludzie. 2, Katalogi, opracowania, refleksje |rok = 2020 |wydawca = Chopin University Press |miejsce = Warszawa |strony = 197–219 |isbn = 978-83-65990-36-5 |inni = [[Małgorzata Trzaskalik-Wyrwa]] (red.) |rozdział = Józefa Cynara droga ku Anglii – krytyczna analiza reminiscencji anglosaskiej myśli organmistrzowskiej w dziełach polskiego budowniczego |odn = tak}} * {{Cytuj |autor r = [[Jerzy Kukla]] |redaktor = [[Julian Gembalski]] |rozdział = Zabytkowe organy Karla Kuttlera w kościele ewangelickim w Białej (Bielsko-Biała) jako przykład instrumentu klasycystycznego |tytuł = Organy na Śląsku II |data = 2000 |isbn = 8385679065 |miejsce = Katowice |wydawca = Akademia Muzyczna im. Karola Szymanowskiego |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Marchwica |imię = Wojciech |tytuł = Słownik muzyki |rok = 2006 |wydawca = [[Wydawnictwo Zielona Sowa]] |miejsce = Kraków |strony = 205–206 |rozdział = ''organy'' |autor r = Zbigniew Indyk |isbn = 8374352396 |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Martens |imię = Peter |tytuł = Issac Vossius’s De poematum cantu et viribus rhythmi, 1673 : on the music of poetry and power of rhythm |rok = 2023 |wydawca = Routledge |miejsce = Nowy Jork |isbn = 1003305822 |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Pierrot |imię = Jean |tytuł = The organ from its invention in the Hellenistic period to the end of the thirteenth century |url = https://archive.org/details/perrot-1972-the-organ-from-its-invention-in-the-hellenistic-period-to-the-end-of |rok = 1971 |wydawca = Oxford University Press |miejsce = Londyn |isbn = 0193184184 |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Ripley |imię = George |tytuł = American cyclopaedia: a popular dictionary of general knowledge |url = https://archive.org/details/americancyclopae12ripluoft |rok = 1879 |wydawca = D. Appleton & Company |miejsce = Nowy Jork |nazwisko2 = Dana |imię2 = Charles Anderson |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Sachs |imię = Kurt |tytuł = Historia instrumentów muzycznych |inni = Stanisław Olędzki (tłum.) |wydawca = [[Oficyna Wydawnicza Volumen]] |miejsce = Warszawa |rok = 2005 |isbn = 8372330360 |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Sapalski |imię = Antoni Szymon |tytuł = Przewodnik dla organistów |wydawca = Nakład autora, druk W. Korneckiego |miejsce = Kraków |rok = 1880 |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Smulikowska |imię = Ewa |tytuł = Prospekty organowe w dawnej Polsce |rok = 1989 |wydawca = Zakład Narodowy im. Ossolińskich |miejsce = Wrocław |isbn = 8304023067 |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Szałajda |imię = Tomasz |tytuł = Historia organów katedry w Pelplinie |url = http://www.szalajda-organy.pl/img/ciekawostki/pelplin/pelplin_organ.pdf |rok = 2020 |wydawca = Organmistrzostwo Tomasz Szałajda |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Szostak |imię = Michał |tytuł = Organy jako źródło inspiracji. Odrodzenie giganta (Paryż – Watykan – Licheń) |rok = 2021 |wydawca = Sindruk-[[Diecezjalny Instytut Muzyki Kościelnej w Opolu|DIMK]] |miejsce = Opole |isbn = 9788395971945 |odn = tak}} * {{Cytuj pismo |autor link = Piotr Towarek |nazwisko = Towarek |imię = Piotr |tytuł = Cechy zewnętrzne organów w świetle traktatu „Spiegel der Orgelmacher und Organisten” z 1511 roku |czasopismo = [[Studia Elbląskie]] |wolumin = XI |strony = 373–381 |data = 2010 |wydawca = Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Elbląskiej |miejsce = Elbląg |issn = 1507-9058 |odn = tak}} * {{Cytuj pismo |autor link = Piotr Towarek |nazwisko = Towarek |imię = Piotr |tytuł = Głosy organowe w świetle traktatu „Spiegel der Orgelmacher und Organisten” [1511] |czasopismo = [[Studia Elbląskie]] |wolumin = XVIII |strony = 245–259 |data = 2017 |wydawca = Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Elbląskiej |miejsce = Elbląg |issn = 1507-9058 |odn = tak}} * {{Cytuj książkę |nazwisko = Zacharski |imię = Konrad |tytuł = Amatorski Leksykon Organowy |url = http://www.leksykon.organy.net.pl/ |rok = 2009 |miejsce = Wadowice |odn = tak}} {{Kontrola autorytatywna}} [[Kategoria:Organy| ]] </textarea><div class="templatesUsed"><div class="mw-templatesUsedExplanation"><p>Szablony użyte w tym artykule: </p></div><ul> <li><a href="/wiki/Szablon:Clear" title="Szablon:Clear">Szablon:Clear</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Clear&action=edit" title="Szablon:Clear">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie niskim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Cytuj" title="Szablon:Cytuj">Szablon:Cytuj</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Cytuj&action=edit" title="Szablon:Cytuj">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Cytuj_ksi%C4%85%C5%BCk%C4%99" title="Szablon:Cytuj książkę">Szablon:Cytuj książkę</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Cytuj_ksi%C4%85%C5%BCk%C4%99&action=edit" title="Szablon:Cytuj książkę">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Cytuj_pismo" title="Szablon:Cytuj pismo">Szablon:Cytuj pismo</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Cytuj_pismo&action=edit" title="Szablon:Cytuj pismo">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Cytuj_pismo/tytu%C5%82" title="Szablon:Cytuj pismo/tytuł">Szablon:Cytuj pismo/tytuł</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Cytuj_pismo/tytu%C5%82&action=edit" title="Szablon:Cytuj pismo/tytuł">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie niskim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Czyliczba" title="Szablon:Czyliczba">Szablon:Czyliczba</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Czyliczba&action=edit" title="Szablon:Czyliczba">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Dmbox" title="Szablon:Dmbox">Szablon:Dmbox</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Dmbox&action=edit" title="Szablon:Dmbox">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Encyklopedia_Britannica" title="Szablon:Encyklopedia Britannica">Szablon:Encyklopedia Britannica</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Encyklopedia_Britannica&action=edit" title="Szablon:Encyklopedia Britannica">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Encyklopedia_PWN" title="Szablon:Encyklopedia PWN">Szablon:Encyklopedia PWN</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Encyklopedia_PWN&action=edit" title="Szablon:Encyklopedia PWN">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Grafika_rozwini%C4%99ta" title="Szablon:Grafika rozwinięta">Szablon:Grafika rozwinięta</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Grafika_rozwini%C4%99ta&action=edit" title="Szablon:Grafika rozwinięta">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:ISSN" title="Szablon:ISSN">Szablon:ISSN</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:ISSN&action=edit" title="Szablon:ISSN">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Ikona" title="Szablon:Ikona">Szablon:Ikona</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Ikona&action=edit" title="Szablon:Ikona">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_grafika" title="Szablon:Infobox grafika">Szablon:Infobox grafika</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_grafika&action=edit" title="Szablon:Infobox grafika">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_nag%C5%82%C3%B3wek" title="Szablon:Infobox nagłówek">Szablon:Infobox nagłówek</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_nag%C5%82%C3%B3wek&action=edit" title="Szablon:Infobox nagłówek">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_nag%C5%82%C3%B3wek_dodaj" title="Szablon:Infobox nagłówek dodaj">Szablon:Infobox nagłówek dodaj</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_nag%C5%82%C3%B3wek_dodaj&action=edit" title="Szablon:Infobox nagłówek dodaj">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_projekt" title="Szablon:Infobox projekt">Szablon:Infobox projekt</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_projekt&action=edit" title="Szablon:Infobox projekt">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_projekt/projekt" title="Szablon:Infobox projekt/projekt">Szablon:Infobox projekt/projekt</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_projekt/projekt&action=edit" title="Szablon:Infobox projekt/projekt">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_tytu%C5%82" title="Szablon:Infobox tytuł">Szablon:Infobox tytuł</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_tytu%C5%82&action=edit" title="Szablon:Infobox tytuł">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Infobox_tytu%C5%82/styles.css" title="Szablon:Infobox tytuł/styles.css">Szablon:Infobox tytuł/styles.css</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Infobox_tytu%C5%82/styles.css&action=edit" title="Szablon:Infobox tytuł/styles.css">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Inne_znaczenia" title="Szablon:Inne znaczenia">Szablon:Inne znaczenia</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Inne_znaczenia&action=edit" title="Szablon:Inne znaczenia">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Instrument_muzyczny_infobox" title="Szablon:Instrument muzyczny infobox">Szablon:Instrument muzyczny infobox</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Instrument_muzyczny_infobox&action=edit" title="Szablon:Instrument muzyczny infobox">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Kontrola_autorytatywna" title="Szablon:Kontrola autorytatywna">Szablon:Kontrola autorytatywna</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Kontrola_autorytatywna&action=edit" title="Szablon:Kontrola autorytatywna">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Kontrola_autorytatywna/style.css" title="Szablon:Kontrola autorytatywna/style.css">Szablon:Kontrola autorytatywna/style.css</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Kontrola_autorytatywna/style.css&action=edit" title="Szablon:Kontrola autorytatywna/style.css">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Lang" title="Szablon:Lang">Szablon:Lang</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Lang&action=edit" title="Szablon:Lang">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Link-interwiki" title="Szablon:Link-interwiki">Szablon:Link-interwiki</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Link-interwiki&action=edit" title="Szablon:Link-interwiki">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Mapa_lokalizacyjna" title="Szablon:Mapa lokalizacyjna">Szablon:Mapa lokalizacyjna</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Mapa_lokalizacyjna&action=edit" title="Szablon:Mapa lokalizacyjna">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie niskim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Mapa_lokalizacyjna/punkt" title="Szablon:Mapa lokalizacyjna/punkt">Szablon:Mapa lokalizacyjna/punkt</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Mapa_lokalizacyjna/punkt&action=edit" title="Szablon:Mapa lokalizacyjna/punkt">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Odn" title="Szablon:Odn">Szablon:Odn</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Odn&action=edit" title="Szablon:Odn">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Odn/id" title="Szablon:Odn/id">Szablon:Odn/id</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Odn/id&action=edit" title="Szablon:Odn/id">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Odn/tekst" title="Szablon:Odn/tekst">Szablon:Odn/tekst</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Odn/tekst&action=edit" title="Szablon:Odn/tekst">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Ods%C5%82uchaj" title="Szablon:Odsłuchaj">Szablon:Odsłuchaj</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Ods%C5%82uchaj&action=edit" title="Szablon:Odsłuchaj">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Ods%C5%82uchaj/styles.css" title="Szablon:Odsłuchaj/styles.css">Szablon:Odsłuchaj/styles.css</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Ods%C5%82uchaj/styles.css&action=edit" title="Szablon:Odsłuchaj/styles.css">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Osobny_artyku%C5%82" title="Szablon:Osobny artykuł">Szablon:Osobny artykuł</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Osobny_artyku%C5%82&action=edit" title="Szablon:Osobny artykuł">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie niskim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Pierwszy_niepusty" title="Szablon:Pierwszy niepusty">Szablon:Pierwszy niepusty</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Pierwszy_niepusty&action=edit" title="Szablon:Pierwszy niepusty">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Projekt_siostrzany" title="Szablon:Projekt siostrzany">Szablon:Projekt siostrzany</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Projekt_siostrzany&action=edit" title="Szablon:Projekt siostrzany">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Trim" title="Szablon:Trim">Szablon:Trim</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Trim&action=edit" title="Szablon:Trim">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Wikicytaty" title="Szablon:Wikicytaty">Szablon:Wikicytaty</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Wikicytaty&action=edit" title="Szablon:Wikicytaty">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie niskim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Wikis%C5%82ownik" title="Szablon:Wikisłownik">Szablon:Wikisłownik</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Wikis%C5%82ownik&action=edit" title="Szablon:Wikisłownik">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie niskim)</li><li><a href="/wiki/Szablon:Wyr%C3%B3%C5%BCnienie" title="Szablon:Wyróżnienie">Szablon:Wyróżnienie</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Wyr%C3%B3%C5%BCnienie&action=edit" title="Szablon:Wyróżnienie">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Szablon:Zobacz_te%C5%BC" title="Szablon:Zobacz też">Szablon:Zobacz też</a> (<a href="/w/index.php?title=Szablon:Zobacz_te%C5%BC&action=edit" title="Szablon:Zobacz też">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Arguments" title="Moduł:Arguments">Moduł:Arguments</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Arguments&action=edit" title="Moduł:Arguments">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Color_contrast" title="Moduł:Color contrast">Moduł:Color contrast</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Color_contrast&action=edit" title="Moduł:Color contrast">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Color_contrast/colors" title="Moduł:Color contrast/colors">Moduł:Color contrast/colors</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Color_contrast/colors&action=edit" title="Moduł:Color contrast/colors">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Cytuj" title="Moduł:Cytuj">Moduł:Cytuj</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Cytuj&action=edit" title="Moduł:Cytuj">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Cytuj/czasopisma" title="Moduł:Cytuj/czasopisma">Moduł:Cytuj/czasopisma</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Cytuj/czasopisma&action=edit" title="Moduł:Cytuj/czasopisma">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Cytuj/dane" title="Moduł:Cytuj/dane">Moduł:Cytuj/dane</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Cytuj/dane&action=edit" title="Moduł:Cytuj/dane">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Cytuj/dost%C4%99p" title="Moduł:Cytuj/dostęp">Moduł:Cytuj/dostęp</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Cytuj/dost%C4%99p&action=edit" title="Moduł:Cytuj/dostęp">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Cytuj/firewall" title="Moduł:Cytuj/firewall">Moduł:Cytuj/firewall</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Cytuj/firewall&action=edit" title="Moduł:Cytuj/firewall">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:ISBN" title="Moduł:ISBN">Moduł:ISBN</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:ISBN&action=edit" title="Moduł:ISBN">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:ISBN/wydawcy" title="Moduł:ISBN/wydawcy">Moduł:ISBN/wydawcy</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:ISBN/wydawcy&action=edit" title="Moduł:ISBN/wydawcy">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Ikona" title="Moduł:Ikona">Moduł:Ikona</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Ikona&action=edit" title="Moduł:Ikona">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Ikona/dane" title="Moduł:Ikona/dane">Moduł:Ikona/dane</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Ikona/dane&action=edit" title="Moduł:Ikona/dane">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Infoboksy" title="Moduł:Infoboksy">Moduł:Infoboksy</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Infoboksy&action=edit" title="Moduł:Infoboksy">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Kontrola_autorytatywna" title="Moduł:Kontrola autorytatywna">Moduł:Kontrola autorytatywna</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Kontrola_autorytatywna&action=edit" title="Moduł:Kontrola autorytatywna">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)</li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Lang" title="Moduł:Lang">Moduł:Lang</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Lang&action=edit" title="Moduł:Lang">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Lang/data" title="Moduł:Lang/data">Moduł:Lang/data</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Lang/data&action=edit" title="Moduł:Lang/data">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Listen" title="Moduł:Listen">Moduł:Listen</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Listen&action=edit" title="Moduł:Listen">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Mapa" title="Moduł:Mapa">Moduł:Mapa</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Mapa&action=edit" title="Moduł:Mapa">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczony na poziomie wysokim)</li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Mapa/alt" title="Moduł:Mapa/alt">Moduł:Mapa/alt</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Mapa/alt&action=edit" title="Moduł:Mapa/alt">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Mapa/dane/POL" title="Moduł:Mapa/dane/POL">Moduł:Mapa/dane/POL</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Mapa/dane/POL&action=edit" title="Moduł:Mapa/dane/POL">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Mapa/dane/Polska" title="Moduł:Mapa/dane/Polska">Moduł:Mapa/dane/Polska</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Mapa/dane/Polska&action=edit" title="Moduł:Mapa/dane/Polska">tekst źródłowy</a>) (zabezpieczone na poziomie redaktorów)</li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Multiple_image" title="Moduł:Multiple image">Moduł:Multiple image</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Multiple_image&action=edit" title="Moduł:Multiple image">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Sprawd%C5%BA" title="Moduł:Sprawdź">Moduł:Sprawdź</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Sprawd%C5%BA&action=edit" title="Moduł:Sprawdź">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:String" title="Moduł:String">Moduł:String</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:String&action=edit" title="Moduł:String">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Wikidane" title="Moduł:Wikidane">Moduł:Wikidane</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Wikidane&action=edit" title="Moduł:Wikidane">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Wikidane/data" title="Moduł:Wikidane/data">Moduł:Wikidane/data</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Wikidane/data&action=edit" title="Moduł:Wikidane/data">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Wikidane/format/string" title="Moduł:Wikidane/format/string">Moduł:Wikidane/format/string</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Wikidane/format/string&action=edit" title="Moduł:Wikidane/format/string">edytuj</a>) </li><li><a href="/wiki/Modu%C5%82:Wsp%C3%B3%C5%82rz%C4%99dne" title="Moduł:Współrzędne">Moduł:Współrzędne</a> (<a href="/w/index.php?title=Modu%C5%82:Wsp%C3%B3%C5%82rz%C4%99dne&action=edit" title="Moduł:Współrzędne">edytuj</a>) </li></ul></div><p id="mw-returnto">Wróć do <a href="/wiki/Organy" title="Organy">Organy</a>.</p> <noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1&useformat=desktop" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Organy">https://pl.wikipedia.org/wiki/Organy</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks catlinks-allhidden" data-mw="interface"></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Organy&action=edit&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-5c59558b9d-d5pwq","wgBackendResponseTime":274,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.004","walltime":"0.005","ppvisitednodes":{"value":17,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":830,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":0,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":2,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":0,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":0,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 0.000 1 -total"]},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-5c59558b9d-d5pwq","timestamp":"20241129154234","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> </body> </html>