CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-disabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-not-available" lang="nl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Brontekst bekijken van Borstkanker - Wikipedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-disabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-not-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )nlwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":true,"wgSeparatorTransformTable":[",\t.",".\t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","januari","februari","maart","april","mei","juni","juli","augustus","september","oktober","november","december"],"wgRequestId":"196b1abd-e25d-4f3d-970e-1480edff598a","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Borstkanker","wgTitle":"Borstkanker","wgCurRevisionId":68277434,"wgRevisionId":0,"wgArticleId":16290,"wgIsArticle":false,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"edit","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":[],"wgPageViewLanguage":"nl","wgPageContentLanguage":"nl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Borstkanker","wgRelevantArticleId":16290,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"nl","pageLanguageDir" :"ltr","pageVariantFallbacks":"nl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":30000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready", "skins.vector.icons":"ready","ext.charinsert.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=["mediawiki.action.edit.collapsibleFooter","site","mediawiki.page.ready","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.charinsert","ext.gadget.Direct-link-to-Commons","ext.gadget.ProtectionTemplates","ext.gadget.InterProjectLinks","ext.gadget.hoofdbetekenis-titelwijziging","ext.gadget.switcher","ext.gadget.OpenStreetMapFrame","ext.gadget.subpages","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=ext.charinsert.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=nl&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=nl&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="noindex,nofollow,max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/80/Breast_DCIS_histopathology_%281%29.jpg"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="902"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/80/Breast_DCIS_histopathology_%281%29.jpg"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="602"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="481"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Brontekst bekijken van Borstkanker - Wikipedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//nl.m.wikipedia.org/wiki/Borstkanker"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Bewerken" href="/w/index.php?title=Borstkanker&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (nl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//nl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Borstkanker"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.nl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Wikipedia Atom-feed" href="/w/index.php?title=Speciaal:RecenteWijzigingen&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Borstkanker rootpage-Borstkanker skin-vector-2022 action-edit"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Naar inhoud springen</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hoofdmenu" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Hoofdmenu</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hoofdmenu</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Navigatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Hoofdpagina" title="Naar de hoofdpagina gaan [z]" accesskey="z"><span>Hoofdpagina</span></a></li><li id="n-zoekartikel" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Navigatie"><span>Vind een artikel</span></a></li><li id="n-today" class="mw-list-item"><a href="/wiki/27_november"><span>Vandaag</span></a></li><li id="n-Etalage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Etalage"><span>Etalage</span></a></li><li id="n-categories" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Categorie:Alles"><span>Categorieën</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingen" title="Een lijst met recente wijzigingen in deze wiki. [r]" accesskey="r"><span>Recente wijzigingen</span></a></li><li id="n-newpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:NieuwePaginas"><span>Nieuwe artikelen</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:Willekeurig" title="Een willekeurige pagina bekijken [x]" accesskey="x"><span>Willekeurige pagina</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-navigation2" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation2" > <div class="vector-menu-heading"> Informatie </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Gebruikersportaal" title="Informatie over het project: wat u kunt doen, waar u dingen kunt vinden"><span>Gebruikersportaal</span></a></li><li id="n-Snelcursus" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Snelcursus"><span>Snelcursus</span></a></li><li id="n-help" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portaal:Hulp_en_beheer" title="Hulpinformatie over deze wiki"><span>Hulp en contact</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Hoofdpagina" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="de vrije encyclopedie" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-nl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Speciaal:Zoeken" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Zoeken</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Doorzoek Wikipedia" aria-label="Doorzoek Wikipedia" autocapitalize="sentences" title="Doorzoek Wikipedia [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Speciaal:Zoeken"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Zoeken</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="De lettergrootte, breedte en kleur van de pagina wijzigen" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Uiterlijk" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Uiterlijk</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_nl.wikipedia.org&uselang=nl" class=""><span>Doneren</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=Borstkanker&returntoquery=action%3Dedit" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht." class=""><span>Account aanmaken</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=Borstkanker&returntoquery=action%3Dedit" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o" class=""><span>Aanmelden</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Meer opties" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Persoonlijke hulpmiddelen" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Persoonlijke hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Gebruikersmenu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_nl.wikipedia.org&uselang=nl"><span>Doneren</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:GebruikerAanmaken&returnto=Borstkanker&returntoquery=action%3Dedit" title="Registreer u vooral en meld u aan. Dit is echter niet verplicht."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Account aanmaken</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:Aanmelden&returnto=Borstkanker&returntoquery=action%3Dedit" title="U wordt van harte uitgenodigd om aan te melden, maar dit is niet verplicht [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Aanmelden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Pagina's voor uitgelogde redacteuren <a href="/wiki/Help:Inleiding" aria-label="Meer leren over bewerken"><span>meer lezen</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnBijdragen" title="Bijdragen IP-adres [y]" accesskey="y"><span>Bijdragen</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:MijnOverleg" title="Overlegpagina van de anonieme gebruiker van dit IP-adres [n]" accesskey="n"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Site"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading">Brontekst bekijken van Borstkanker</h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Dit artikel bestaat alleen in deze taal. Het artikel in andere talen toevoegen." > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-0" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Talen toevoegen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="uls-after-portlet-link"></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Naamruimten"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Borstkanker" title="Inhoudspagina bekijken [c]" accesskey="c"><span>Artikel</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Overleg:Borstkanker" rel="discussion" title="Overleg over deze pagina [t]" accesskey="t"><span>Overleg</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Taalvariant wijzigen" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Nederlands</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Weergaven"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Borstkanker"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Borstkanker&veaction=edit" title="Deze pagina bewerken [v]" accesskey="v"><span>Bewerken</span></a></li><li id="ca-edit" class="selected collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Borstkanker&action=edit" title="Broncode van deze pagina bewerken"><span>Brontekst bewerken</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Borstkanker&action=history" title="Eerdere versies van deze pagina [h]" accesskey="h"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Hulpmiddelen" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Hulpmiddelen</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Hulpmiddelen</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">verbergen</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Meer opties" > <div class="vector-menu-heading"> Handelingen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Borstkanker"><span>Lezen</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Borstkanker&veaction=edit" title="Deze pagina bewerken [v]" accesskey="v"><span>Bewerken</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="selected collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Borstkanker&action=edit" title="Broncode van deze pagina bewerken [e]" accesskey="e"><span>Brontekst bewerken</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Borstkanker&action=history"><span>Geschiedenis weergeven</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Algemeen </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:VerwijzingenNaarHier/Borstkanker" title="Lijst met alle pagina's die naar deze pagina verwijzen [j]" accesskey="j"><span>Links naar deze pagina</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:RecenteWijzigingenGelinkt/Borstkanker" rel="nofollow" title="Recente wijzigingen in pagina's waar deze pagina naar verwijst [k]" accesskey="k"><span>Gerelateerde wijzigingen</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=nl" title="Bestanden uploaden [u]" accesskey="u"><span>Bestand uploaden</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Speciaal:SpecialePaginas" title="Lijst met alle speciale pagina's [q]" accesskey="q"><span>Speciale pagina's</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Borstkanker&action=info" title="Meer informatie over deze pagina"><span>Paginagegevens</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fw%2Findex.php%3Ftitle%3DBorstkanker%26action%3Dedit"><span>Verkorte URL verkrijgen</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Speciaal:QrCode&url=https%3A%2F%2Fnl.wikipedia.org%2Fw%2Findex.php%3Ftitle%3DBorstkanker%26action%3Dedit"><span>QR-code downloaden</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> In andere projecten </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q128581" title="Koppeling naar item in verbonden gegevensrepository [g]" accesskey="g"><span>Wikidata-item</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Paginahulpmiddelen"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Uiterlijk"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Uiterlijk</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">naar zijbalk verplaatsen</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">verbergen</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle">← <a href="/wiki/Borstkanker" title="Borstkanker">Borstkanker</a></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><p>U hebt geen toestemming om deze pagina te bewerken, want: </p> <ul class="permissions-errors"><li class="mw-permissionerror-blockedtext"><div style="border-top:3.5px solid #c71e1e; line-height: 1.4; text-align: left; font-size: 1.1em;"> <div style="height:.5em"></div>  <figure class="mw-halign-left" typeof="mw:File/Frameless"><a href="/wiki/Bestand:Cross_red_circle.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cc/Cross_red_circle.svg/46px-Cross_red_circle.svg.png" decoding="async" width="46" height="46" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cc/Cross_red_circle.svg/69px-Cross_red_circle.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/cc/Cross_red_circle.svg/92px-Cross_red_circle.svg.png 2x" data-file-width="512" data-file-height="512" /></a><figcaption></figcaption></figure> <big><b>U heeft geen bewerkingsrechten</b></big><br />De opgegeven reden van uw blokkering luidt: <b>Open proxy - <a href="/wiki/Wikipedia:Blockreason9" title="Wikipedia:Blockreason9">Nadere informatie</a>.</b> <div style="height:.5em"></div> <p><i>Indien u enkel Wikipedia wenst te lezen is dit van geen enkel belang. U heeft toegang tot alle aanwezige informatie.</i> </p><p>U klikte op een link om een pagina op Wikipedia te bewerken, hetzij om de tekst daarvan aan te passen, hetzij om een nieuw artikel aan te maken. U kunt dit (op dit moment) niet doen omdat u geblokkeerd bent. Als u Wikipedia enkel wenst te lezen mist u niets. </p> <ul><li><b>Niet aangemelde gebruiker:</b> indien u geen gebruik maakt van een <a href="/wiki/Help:Aanmelden" class="mw-redirect" title="Help:Aanmelden">gebruikersaccount</a> en u krijgt deze melding, dan is uw externe <a href="/wiki/IP-adres" title="IP-adres">IP-adres</a> geblokkeerd. Een IP-adres is een nummer waarmee uw computer op het internet kan worden geïdentificeerd. Dat van u is <b>8.222.208.146</b>. Als er problemen zijn met anonieme gebruikers, zoals in het geval van vandalisme, wordt daarvan soms het IP-adres geblokkeerd. <b>Dit is niet noodzakelijkerwijs persoonlijk bedoeld.</b> Veel mensen delen hun IP-adres met andere gebruikers. Dit is bijna zeker het geval indien u via een school of bedrijf met het internet bent verbonden. Ongewenste bewerkingen van iemand anders kunnen helaas de reden zijn dat u nu geen bewerkingsrechten heeft. Ook kan het zijn dat uw IP-adres is geblokkeerd omdat u via een mobiele internetverbinding bewerkingen in Wikipedia wilt uitvoeren. Mobiele netwerken wijzen dynamische IP-adressen toe die om beveiligingsredenen standaard zijn geblokkeerd voor anonieme bewerkingen. <ul><li>Oplossing: sommige blokkeringen worden opgelegd voor een korte periode. Kijk in <span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Speciaal:Ipblocklist&ip=8.222.208.146">het logboek</a></span> tot wanneer de blokkering loopt. U kunt daar ook zien welk type blokkering is opgelegd. Ziet u de vermelding <i>alleen anoniemen</i> staan, dan zult u wel bewerkingsrechten hebben indien u <a href="/wiki/Speciaal:Aanmelden" title="Speciaal:Aanmelden">inlogt</a> als een geregistreerde gebruiker. Ziet u ook de vermelding <i>aanmaken account geblokkeerd</i>, dan kunt u via uw huidige internetverbinding geen account aanmaken. Is deze laatste vermelding er echter niet, dan kunt u gewoon een <span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Speciaal:Userlogin&type=signup">gebruikersaccount aanmaken</a></span>. Informatie over andere oplossingen vindt u op de pagina <span class="plainlinks"><a class="external text" href="https://nl.wikimedia.org/wiki/Help:Oplossingen_voor_geblokkeerde_gebruikers">Oplossingen voor geblokkeerde gebruikers</a></span>.</li></ul></li></ul> <ul><li><b>Geregistreerde gebruiker:</b> uw gebruikersaccount kan geblokkeerd zijn. Als u niet weet waarom u geblokkeerd bent, kijk dan op uw overlegpagina. Mogelijk vindt u daar een toelichting. Ook kunt u tijdens een blokkade uw overlegpagina blijven bewerken en kunt u daar vragen stellen over de reden van de blokkade; tenzij u deze mogelijkheid expliciet is ontnomen.</li></ul> <p><i>Voor verdere vragen kunt u <a href="/wiki/Speciaal:Contactpagina" title="Speciaal:Contactpagina">contact opnemen</a> met het e-mailteam van de Nederlandstalige Wikipedia. Als u een geregistreerde gebruiker bent, vermeld dan ook een link naar uw gebruikerspagina.</i> </p> </div></li><li class="mw-permissionerror-globalblocking-blockedtext-range"><b>Uw IP-adres bevindt zich in een bereik dat <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Global_blocks" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/Global blocks">op alle wiki’s van de Wikimedia Foundation geblokkeerd is</a>.</b> <p>Deze blokkade is ingesteld door <a href="/wiki/Gebruiker:Jon_Kolbert" title="Gebruiker:Jon Kolbert">‪Jon Kolbert‬</a>. De opgegeven reden is <i><a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/NOP" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/NOP">Open proxy/Webhost</a>: See the <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/WM:OP/H" class="extiw" title="m:WM:OP/H">help page</a> if you are affected </i>. </p> <ul><li>Aanvang blokkade: 27 aug 2023 16:12</li> <li>Einde blokkade: 27 aug 2028 16:12</li></ul> <p>Uw huidige IP-adres is 8.222.208.146. Het geblokkeerde bereik is 8.222.128.0/17. </p><p>Vermeld alle bovenstaande gegevens als u ergens op deze blokkade reageert. Als u denkt dat u per abuis bent geblokkeerd, kunt u aanvullende informatie en instructies vinden in het algemene beleid <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/No_open_proxies" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/No open proxies">Geen open proxy’s</a>. </p> Anders kunt u om de blokkering bespreken <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Steward_requests/Global" class="extiw" title="m:Steward requests/Global">een verzoek om beoordeling op Meta-Wiki plaatsen</a>. U kunt ook een e-mail sturen naar de <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/VRT" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/VRT">VRT</a>-wachtrij van de <a href="https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Stewards" class="extiw" title="m:Special:MyLanguage/Stewards">stewards</a> op <kbd>stewards@wikimedia.org</kbd> met daarin alle bovenstaande gegevens.</li></ul><hr /> <p>U kunt de brontekst van deze pagina bekijken en kopiëren. </p><textarea readonly="" accesskey="," id="wpTextbox1" cols="80" rows="25" style="" class="mw-editfont-monospace" lang="nl" dir="ltr" name="wpTextbox1">{{Disclaimer medisch lemma}} {{Infobox aandoening | naam = Borstkanker | latijn = Mammacarcinoom | Latijn1 = Carcinoma mammae<ref name="Leflot" /><ref name="Pinkhof2012" /> | Oudgrieks1 = | Nederlands1 = Borstkliercarcinoom<ref name="Leflot">Leflot-Soetemans, C. & Leflot, G. (1975). ''Standaard Geneeskundig woordboek Frans-Nederlands.'' Antwerpen-Amsterdam: Standaard Uitgeverij.</ref> | afbeelding = Breast DCIS histopathology (1).jpg | caption = | DiseasesDB = 1598 | ICD10 = {{ICD10|C|50||c|50}} | ICD9 = {{ICD9|174}}-{{ICD9|175}} | ICDO = | OMIM = 114480 | MedlinePlus = 000913 | eMedicineSubj = med | eMedicineTopic = 2808 }} [[Bestand:Waarom is borstkanker zo moeilijk uit te roeien.webm|thumb|Waarom is borstkanker zo moeilijk uit te roeien? - [[Universiteit van Vlaanderen]]]] '''Borstkanker'''<ref name="Pinkhof2012">Everdingen, J.J.E. van, Eerenbeemt, A.M.M. van den (2012). ''Pinkhof Geneeskundig woordenboek'' (12de druk). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.</ref> of '''mammacarcinoom'''<ref name="Pinkhof2012" /> is een vorm van [[kanker]] die uitgaat van het [[melkklier]]weefsel in de [[borst]]. Het is de meest voorkomende soort kanker bij vrouwen: 22 procent van alle kankers bij vrouwen. Jaarlijks treft het wereldwijd ongeveer 1 miljoen vrouwen. In België en Nederland krijgt één op de negen vrouwen borstkanker. Ter vergelijking: in de VS is dat 1 op de 8. Onder vrouwen tussen 30 en 59 jaar is het de meest voorkomende doodsoorzaak. Ten onrechte wordt soms verondersteld dat vrouwen bij wie geen borstkanker in de familie voorkomt een laag risico lopen. Het grootste deel (circa 75%) van de nieuwe gevallen van borstkanker wordt vastgesteld bij vrouwen bij wie de ziekte niet in de familie voorkomt. Daar mannen ook een kleine hoeveelheid borstklierweefsel bezitten, kunnen ook zij borstkanker krijgen, al komt dat wel veel minder vaak voor. De kans dat een man borstkanker ontwikkelt is ongeveer 1 op 100.000 per jaar. In het hele leven is dat ongeveer 1:1000, honderdmaal minder vaak dan vrouwen.<ref>[https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(06)68226-3/fulltext Fentiman IS et al. Male breast cancer]. Lancet 2006;367:595-604.</ref> [[Bestand:Breast cancer.JPG|miniatuur|Menselijk borstweefsel met een twee centimeter grote kwaadaardige tumor]] == Risicofactoren == === Leeftijd === De kans op borstkanker wordt voor een belangrijk deel bepaald door de leeftijd, vrouwen op hogere leeftijd hebben een grotere kans op borstkanker. === Hormonale invloeden === Bij borstkanker is ook een belangrijke rol weggelegd voor [[hormoon|hormonale]] invloeden. Een vrouw loopt meer risico op borstkanker: * bij vroege [[menarche]] (eerste menstruatie 12 jaar of jonger); * bij late [[menopauze]] (55 jaar of ouder); * als zij op late leeftijd voor het eerst [[zwangerschap|zwanger]] werd (ouder dan 35 jaar) of nooit zwanger was; * bij geen of zeer kortdurend [[borstvoeding]] geven. Langdurig borstvoeding geven (tussen 4 en 12 maanden) kan de kans op borstkanker bij westerse vrouwen met 22% verlagen;<ref name="r">[http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/ziekten-en-aandoeningen/kanker/borstkanker/welke-factoren-beinvloeden-de-kans-op-borstkanker Welke factoren beïnvloeden de kans op borstkanker?], RIVM, geraadpleegd op 19 oktober 2012</ref> * bij gebruik van de [[anticonceptiepil]] ('de pil'): 24% verhoogd risico, 1-4 jaar gestopt: 16% verhoogd risico, 5-9 jaar gestopt: 7% hoger risico;<ref name="r" /> * als zij langer dan vier jaar hormoonvervangingstherapie gebruikt voor klachten tijdens de [[menopauze]]; dit verhoogt het risico met 20-40%, bij een preparaat met oestrogeen en een progestageen is dit veel hoger: 90-210%;<ref name="r" /> * bij [[overgewicht]] na de menopauze (vetweefsel produceert namelijk vrouwelijke hormonen) geschatte verhoging van het risico 30-50%. === Erfelijke invloed === Door middel van [[Nederlands Tweelingen Register#Tweelingen-onderzoeksdesign|tweelingonderzoek]] is vastgesteld dat ongeveer 27% van de gevoeligheid voor het ontwikkelen van borstkanker veroorzaakt wordt door genetische risicofactoren.<ref name="PMID10891514">{{en}}Lichtenstein P, Holm NV, Verkasalo PK, et al.[https://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJM200007133430201#t=article Environmental and heritable factors in the causation of cancer--analyses of cohorts of twins from Sweden, Denmark, and Finland.] (2000) N. Engl. J. Med. 343, 78-85. {{PMID|10891514}}.</ref> Desondanks komt de ziekte slechts bij ongeveer 15% van alle borstkankerpatiënten in de [[Familie (verwanten)|familie]] voor. Als borstkanker in de familie voorkomt, is de kans op het krijgen van borstkanker verhoogd. Wanneer één eerstegraads verwant is gediagnosticeerd met borstkanker (meestal dus de [[moeder]], een [[zus]] of een [[dochter]]), heeft een vrouw ongeveer tweemaal zoveel kans dat zij ook borstkanker zal krijgen (dus circa 20% kans in plaats van de normale 10% kans).<ref name="PMID11705483">{{en}} Collaborative Group on Hormonal Factors in Breast Cancer [https://dx.doi.org/10.1016/S0140-6736(01)06524-2 Familial breast cancer: collaborative reanalysis of individual data from 52 epidemiological studies including 58,209 women with breast cancer and 101,986 women without the disease.] (2001) Lancet 358:1389-99. {{PMID|11705483}}.</ref> Wanneer in een familie meerdere vrouwen op jongere leeftijd borstkanker hebben gekregen, kan men [[Desoxyribonucleïnezuur|DNA]] laten onderzoeken op mutaties in de bekende borstkankergenen. Hiervoor verwijst de [[huisarts]] of [[oncoloog]] familieleden door naar de [[polikliniek]] van de afdeling [[klinische genetica|Klinische Genetica]] (in België een Centrum voor Menselijke Erfelijkheid) van een [[ziekenhuis]]. Op basis van de aanwezigheid van familieleden met borstkanker en/of een gevonden mutatie kan besloten worden om de borsten regelmatig te controleren met behulp van [[Magnetic resonance imaging|MRI-scans]] of [[mammografie]]. Daarnaast is het preventief verwijderen van borsten en/of [[eierstokken]] een optie. [[BRCA1]] (op chromosoom 17) en [[BRCA2]] (op chromosoom 13) zijn de twee belangrijkste borstkankergenen. Een vrouw met een [[Mutatie (biologie)|mutatie]] (afwijking) in BRCA1 heeft een kans van 87 procent om borstkanker te krijgen voor haar 70e.<ref name="PMID7907678">{{en}}Ford D, Easton DF, Bishop DT, et al. [https://dx.doi.org/10.1016/S0140-6736(94)91578-4 Risks of cancer in BRCA1-mutation carriers. Breast Cancer Linkage Consortium.] (1994) Lancet 343:692-695. {{PMID|7907678}}.</ref> Naast BRCA1 en BRCA2 zijn ook mutaties in P53 ([[syndroom van Li-Fraumeni]]), PTEN (syndroom van Cowden) en STK11 ([[syndroom van Peutz-Jeghers]]) gelinkt aan een verhoogd risico op borstkanker. Mutaties in deze [[genen]] zijn echter zeer zeldzaam en worden bijna nooit gevonden in families die niet ook andere kenmerken van de betreffende syndromen hebben. Ten slotte geven ook mutaties in de genen ATM, CHEK2, BRIP1, PALB2 en NBS1 een verhoogde kans op borstkanker. Overigens zijn nog niet alle oorzaken van erfelijke borstkanker gevonden. === Geografische verschillen === Een westerse vrouw heeft vier keer meer kans op borstkanker dan een vrouw uit Afrika of Azië.{{Bron?|bronvermelding welkom|2015|07|02}} === Overige risicofactoren === * [[Vlees]] in zijn algemeenheid, maar vooral rood vlees (bijvoorbeeld alle rund-, kalfs-, varkens- en lamsvleessoorten) en verwerkt vlees (ham, salami, bacon, leverpaté etc.) verhoogt het risico op borstkanker.<ref name="PMID17406351">{{en}}Taylor EF, Burley VJ, Greenwood DC, et al. [https://dx.doi.org/10.1038/sj.bjc.6603689 Meat consumption and risk of breast cancer in the UK Women's Cohort Study.] (2007) Br J Cancer 96:1139-1146. {{PMID|17406351}} [https://www.nature.com/bjc/journal/v96/n7/full/6603689a.html gratis volledige artikel].</ref> Een belangrijke kankerpromotor in rood vlees is waarschijnlijk het [[heemverbinding|heem]]-[[IJzer (voeding)|ijzer]]. * [[Alcoholische drank|Alcohol]]. Naarmate er meer alcohol wordt geconsumeerd, stijgt het risico op borstkanker. Alcohol heeft een verhogend effect op de androgeen en oestrogeenniveaus in het bloed. * [[roken (tabak)|roken]] * bepaalde soorten [[straling]] op het borstweefsel vergroten ook de kans op borstkanker. Ook de straling waaraan wordt blootgesteld bij mammografie bij het screenen op borstkanker kan het risico op borstkanker verhogen.<ref name="PMID20582702" /> Om deze reden moet voorzichtig met deze vorm van diagnostiek worden omgegaan. * Onvoldoende lichamelijke activiteit. Lichaamsbeweging kan het borstkankerrisico verminderen door een oestrogeenverlagend effect.<ref name="PMID20159820">{{en}}Een jaar lang 5 maal per week 45 minuten aerobe oefeningen doen bleek een significante daling van oestradiol (−7%) en vrij oestradiol (−9%) en een verhoging van sekshormoonbindend globuline (SHBG) (+4%) te veroorzaken vergeleken met de vrouwen die niet trainden. Friedenreich CM, Woolcott CG, McTiernan A, et al. [https://dx.doi.org/10.1200/JCO.2009.24.9557 Alberta physical activity and breast cancer prevention trial: sex hormone changes in a year-long exercise intervention among postmenopausal women.] (2010) J Clin Oncol 28:1458-1466. {{PMID|20159820}} [https://web.archive.org/web/20120208024809/http://www.jcojournal.org/content/28/9/1458.full gratis volledige artikel].</ref> De schattingen van de risicoreductie door lichaamsbeweging lopen uiteen van 20 tot 80 procent. Hoewel het effect is gevonden voor vrouwen van iedere leeftijd, lijkt er een extra beschermende invloed te zijn van lichaamsbeweging gedurende de adolescentie en jonge volwassenheid (12-24 jaar). * Onvoldoende inname [[omega 3-vetzuren]]: Onder vrouwen die gedurende een periode van 10 jaar visoliecapsules gebruikten, blijkt het risico op een ductaal carcinoom, de meest voorkomende vorm van borstkanker met 32% verminderd te zijn.<ref name="PMID20615886">{{en}}Dit blijkt uit een onderzoek bij 35.016 vrouwen die deelnamen aan de VITamins And Lifestyle (VITAL) studie. Brasky TM, Lampe JW, Potter JD, et al. [https://dx.doi.org/10.1158/1055-9965.EPI-10-0318 Specialty supplements and breast cancer risk in the VITamins And Lifestyle (VITAL) Cohort.] (2010) Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 19:1696-1708. {{PMID|20615886}} [https://web.archive.org/web/20130616122841/http://www.omega3galil.com/web/8888/nsf/web/5922/148467ImageFile3.pdf gratis volledige artikel].</ref> Een hoge consumptie van [[transvet]]zuren gaat juist gepaard met een hoger risico op borstkanker. * Ontregelde slaap: Uit een meta-analyse uit 2005 blijkt een verhoogd risico op borstkanker voor vrouwen die 's nachts werken of in ploegendienst draaien.<ref name="PMID16084719">{{en}}Megdal SP, Kroenke CH, Laden F, et al. [https://dx.doi.org/10.1016/j.ejca.2005.05.010 Night work and breast cancer risk: a systematic review and meta-analysis.] (2005) Eur J Cancer 41:2023-2032. {{PMID|16084719}}. Enkele Deense vrouwen met borstkanker hebben op basis van dit en soortgelijk onderzoek schadevergoeding van hun werkgever gekregen. Dit onderzoek en de gevallen van schadevergoedingen in Denemarken waren aanleiding voor het FNV om haar vrouwelijke leden met borstkanker op te roepen om zich bij het bureau beroepsziekten van het FNV te melden.</ref> * Een Amerikaans onderzoek lijkt op een genetische relatie tussen borstomvang en de kans op borstkanker te wijzen.<ref>{{en}}[https://web.archive.org/web/20160917060923/https://blog.23andme.com/23andme-research/breast-size-matters-but-not-in-the-way-you-think/ Breast Size Matters — But Not In The Way You Think] 23andMe, 3 juli 2012</ref> Dezelfde genen die ervoor zorgen dat een vrouw grote borsten krijgt (onder meer [[Enkel-nucleotide polymorfie|SNP]] rs12173570), lijken ook de kans op borstkanker te vergroten. * Het ondergaan hebben van een [[abortus]] of een [[miskraam]] blijkt geen invloed te hebben op de kans op borstkanker.<ref name="PMID17452545">{{en}}Michels KB, Xue F, Colditz GA, et al. [https://dx.doi.org/10.1001/archinte.167.8.814 Induced and spontaneous abortion and incidence of breast cancer among young women: a prospective cohort study.] (2007) Arch Intern Med 167:814-820. {{PMID|17452545}} [http://archinte.ama-assn.org/cgi/content/full/167/8/814 gratis volledige artikel].</ref> == Symptomen == [[Bestand:Mammo breast cancer.jpg|miniatuur|[[mammografie]] van gezonde weefsel vs mammacarcinoom.]] Meestal is de eerste klacht een voelbare knobbel in de borst, die meestal niet pijnlijk is. Soms kan er uitvloed uit de [[tepel]] bestaan (al dan niet bloederig), of is een tepel [[Ingetrokken tepels|ingetrokken]] die dat normaal niet was. Het eerste teken van borstkanker kan soms ook een verandering van de huid van de borst of bij de tepel zijn (plotseling ontstane [[sinaasappelhuid]] van de borst of een [[zweer]]tje). Knobbels onder de [[oksel]] kunnen op uitzaaiingen in de [[lymfeklier]]en (lymfkliermetastasen) duiden. Wanneer een knobbel in de borst gevoeld wordt, is de kans op [[maligniteit|kwaadaardigheid]] groter wanneer de [[huid]] boven de knobbel ingetrokken is, wanneer de knobbel vastzit aan de huid of aan de onderlaag (niet beweeglijk is), en wanneer de knobbel slecht afgrensbaar aanvoelt en een grillige vorm heeft. Wanneer iemand een dergelijke klacht heeft, is het altijd het beste om naar de [[huisarts]] te gaan. Vaak blijkt er een [[benigne|goedaardig]] probleem te zijn, maar de huisarts is degene die dit het beste kan beoordelen. De beoordeling van dergelijke knobbels is soms moeilijk en zekerheid is vaak pas met andere onderzoeken ([[mammogram|mammografie]], [[echografie|echo-onderzoek]], [[biopsie]]) te krijgen. Met een mammografie die gedaan wordt in het kader van [[bevolkingsonderzoek]], of vanwege een verhoogd risico op borstkanker, worden tegenwoordig ook borsttumoren gevonden die verder nog geen klachten gaven. == Vroege ontdekking == Hoe eerder de ziekte wordt ontdekt, hoe beter de prognose. === Zelfonderzoek === [[Bestand:Mammogram.jpg|miniatuur|Het maken van een [[mammogram]] tijdens een borstonderzoek]] [[Bestand:Mamografía BIRADs IV.jpg|miniatuur|Een [[mammogram]]]] Lange tijd werd vrouwen geadviseerd regelmatig zelf hun borsten grondig en systematisch te onderzoeken. Door maandelijks zelfonderzoek van de borsten zou borstkanker vroeger opgespoord kunnen worden. Zo was het advies bij vrouwen die nog menstrueren dat het verstandig was dit onderzoek ongeveer een week na de [[menstruatie]] te doen, omdat borsten vóór de menstruatie enigszins gezwollen en pijnlijk kunnen zijn. Wanneer men de borsten maandelijks zou onderzoeken, zou men ook weten hoe de borsten "normaal" aanvoelen, en sneller doorhebben, of er iets veranderd is. Er zijn nieuwe inzichten omtrent dit zelfonderzoek. Gebleken is dat zelfonderzoek van borsten wel goed is, maar dat het de kans om aan borstkanker te overlijden niet verkleint. Het levert geen gezondheidswinst op omdat vrouwen afwijkingen niet eerder ontdekken als ze maandelijks hun borsten onderzoeken. Bij het douchen, insmeren of voor de spiegel staan ontdekken vrouwen afwijkingen meestal vanzelf. Maandelijks systematische en grondig zelfonderzoek is daar niet voor nodig. Er is geen onderzoek dat aantoont dat maandelijks zelfonderzoek van de borsten de kans kan verkleinen om aan borstkanker te overlijden. Vrouwen die wel regelmatig zelfonderzoek doen, hebben juist een grotere kans om onnodige ingrepen te ondergaan, omdat zij soms te veel voelen waardoor zij onnodig ongerust worden en medische hulp zoeken. === Bevolkingsonderzoek === In Nederland is er een bevolkingsonderzoek waarbij alle vrouwen tussen de 50 en 75 jaar elke twee jaar onderzocht worden op borstkanker. In België bestaat dit onderzoek eveneens tweejaarlijks voor alle vrouwen tussen 50 en 69 jaar. Dit gebeurt door het maken van een röntgenfoto van de borsten, een [[mammogram]]. De bedoeling hiervan is borstkanker in een zo vroeg mogelijk stadium op te sporen. Bij vrouwen met een genetische of familiaire predispositie voor borstkanker geeft de straling die wordt opgelopen bij de mammografie een significant hoger risico op borstkanker.<ref name="PMID20582702">{{en}}Jansen-van der Weide MC, Greuter MJ, Jansen L, et al. [https://dx.doi.org/10.1007/s00330-010-1839-y Exposure to low-dose radiation and the risk of breast cancer among women with a familial or genetic predisposition: a meta-analysis.] (2010) Eur Radiol 20:2547-2556. {{PMID|20582702}} [https://web.archive.org/web/20131005011341/http://share.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root2/2010/Expotolor/Jansen_van_der_Weide_2010_Eur_Radiol.pdf gratis volledige artikel]. Uit deze studie blijkt dat vrouwen met een hoog risico op borstkanker een 1,5 keer grotere kans op borstkanker hadden wanneer zij mammografie hadden ondergaan dan hoog-risico-vrouwen die geen mammografie hadden ondergaan. Hoog-risico-vrouwen die meer dan vijf mammografieën hadden ondergaan of (de eerste) mammografie vóór het twintigste levensjaar hadden ondergaan hadden zelfs 2,5 keer zoveel kans op borstkanker.</ref> Om deze reden moet bij deze groep extra voorzichtig omgegaan worden met mammografie, met name wanneer zij nog jong zijn. Het komt echter ook vaak voor, dat vrouwen na zo'n routinematige foto nog eens terug moeten komen voor nader onderzoek, omdat er een afwijking lijkt te zijn. Uiteindelijk kan dan blijken dat de vrouw toch geen borstkanker heeft en dat alle angst en ongerustheid "voor niets" is geweest. == Diagnose == Hoewel er met een lichamelijk onderzoek, een mammografie, een echo en/of een biopsie vaak al een zeer groot vermoeden op borstkanker kan bestaan, kan de definitieve diagnose pas gesteld worden door de [[Pathologie|patholoog]], wanneer deze borstweefsel dat meestal door een [[Operatie (medisch)|operatie]] is weggehaald, onder de [[microscoop]] kan beoordelen. Door onderzoek van de patiënt en van de tumor wordt de borsttumor ingedeeld in een bepaalde soort en categorie, en wordt het stadium van de borstkanker bepaald. Dit is belangrijk, om een mededeling te kunnen doen over de [[prognose]] en om te bepalen welke [[therapie|behandeling]] noodzakelijk is. De patholoog kan bovendien enige speciale kleuringen doen van het weggehaalde weefsel, waardoor bepaald kan worden, of er speciale behandelingsmogelijkheden zijn, zoals [[hormoontherapie]] of [[immunotherapie]]. Ook zijn er sinds kort op [[DNA-microarray|microarray]] gebaseerde testen op de markt die de arts kunnen helpen bij de behandelingskeuze. === Soort borstkanker === Er bestaan verschillende soorten borstkanker, die ontstaan uit verschillende cellen. * Ductaal carcinoma in situ (DCIS, 2,5%). Non-invasieve of in-situtumoren blijven in eerste instantie beperkt tot het klierweefsel van de borst. * Lobulair carcinoma in situ (LCIS, 2,5%). Bij kanker die ontstaat in een melkklier spreekt men van een lobulair carcinoom. * Invasief ductaal carcinoom (85%) * Invasief lobulair carcinoom (10%) En zeldzamer: * [[Ziekte van Paget (huid)|Ziekte van Paget]] (3%) * Mucineus infiltrerend of colloid carcinoom (2%) * Tubulair carcinoom (1,2%) * [[Mastitis carcinomatosa|Inflammatoir carcinoom]] (mastitis carcinomatosa 1%) * Phyllodes tumor (<1%) == TNM classificatie == De [[TNM-classificatie]] voor borstkanker is als volgt: '''T (grootte van de [[tumor]], dat wil zeggen van de knobbel in de borst)''' {| class="wikitable" ! Code ! Betekenis |- | Tis (T in situ) | er zijn kwaadaardige cellen, maar deze lijken nog niet invasief te zijn geworden. |- | T1 | de tumor is < 2&nbsp;cm groot |- | T2 | de tumor is 2–5&nbsp;cm groot |- | T3 | de tumor is > 5&nbsp;cm groot |- | T4 | de tumor is ingegroeid in de borstwand of huid, of leidt tot ontstekingsverschijnselen. (NB de grootte van de tumor maakt dan niet uit). |} Het '''N-gedeelte''' van de TNM-classificatie, namelijk kenmerken van de lymfeklieren in de oksel, of soms van lymfeklieren op andere plaatsen dicht bij de borst, bestaat uit N0 (geen aanwijzingen voor uitzaaiingen in de lymfeklieren) en N1, N2 en N3 (in oplopende mate uitzaaiingen in de lymfeklieren). Het '''M-gedeelte''' van de TNM-classificatie gaat over eventuele metastasen (uitzaaiingen) op afstand). Hierbij staat M0 voor geen aanwijzingen voor uitzaaiingen elders in het lichaam en M1 voor geconstateerde uitzaaiingen elders in het lichaam. === Stadium === Naast de indeling volgens de TNM-classificatie is nog een indeling in stadia mogelijk. Deze geven een beter beeld van de behandelingsmogelijkheden en van de prognose. {| class="wikitable" ! stadium ! beschrijving |- | stadium 0 | carcinoma in situ: dit komt overeen met Tis-stadium |- | stadium I | T1N0M0 (tumor < 2&nbsp;cm, geen lymfeklieren aangedaan of uitzaaiingen) |- | stadium IIa | T2N0M0 (tumor 2–5&nbsp;cm, geen lymfeklieren aangedaan of uitzaaiingen) of T1N1M0 (tumor < 2&nbsp;cm, lymfeklieren wél aangedaan, geen uitzaaiingen) |- | stadium IIb | T3N0M0 (tumor > 5&nbsp;cm, geen lymfeklieren aangedaan of uitzaaiingen) of T2N1M0 (tumor 2–5&nbsp;cm, lymfeklieren wél aangedaan, geen uitzaaiingen) |- | stadium III | Alles meer dan stadium IIb, maar géén metastasen aangetoond (M0) |- | stadium IV | Alle T en N stadia, metastasen (uitzaaiingen) zijn aangetoond (M1) |} === Hormoongevoeligheid / bijzondere kenmerken === De patholoog kan bepalen, of een tumor snel groeit (dan zijn er veel [[Mitose|celdelingen]] te zien) of niet. Ook kan de patholoog zien, hoeveel de tumorcellen nog lijken op de oorspronkelijke borstcellen, met andere woorden hoe goed of slecht de cellen [[celdifferentiatie|gedifferentieerd]] zijn. Slechte differentiatie en een snelle groei zijn ongunstig. De patholoog kan ook van elke tumor bepalen, of deze hormoongevoelig is (dan zijn er op de kankercellen [[receptor (biochemie)|receptoren]] te vinden voor de vrouwelijke hormonen [[oestrogeen]] en [[progesteron]]). Wanneer een tumor nog hormoongevoelig is, is dit in principe goed nieuws, omdat het onderdrukken van de vrouwelijke hormonen dan de groei van de tumor kan remmen. Hiervoor bestaan medicijnen. Verder kan er getest worden op de Human Epidermal Growth Factor receptor-type 2 ([[HER2]], ook wel aangeduid met HER2/neu of ErbB-2). Deze receptor is een eiwit dat voorkomt op de [[celmembraan]], als hier te veel van is heeft deze cel een groeivoordeel. Bij de aanwezigheid van deze receptor is de prognose minder goed, omdat deze soort tumoren agressiever is. Er bestaat wel een medicijn, trastuzumab (Herceptin®) dat op deze receptor aangrijpt, waardoor ook dit soort kankercellen geremd kan worden. == Behandeling == Het is gebruikelijk dat vrouwen met borstkanker een combinatie van de hieronder genoemde behandelmethoden krijgen. De keuze en de volgorde van de verschillende behandelingen is onder meer afhankelijk van de kenmerken van de tumor, het stadium van de ziekte en van de leeftijd waarop borstkanker wordt geconstateerd. === Operatie === Bij de meeste patiënten met borstkanker is het noodzakelijk om de tumor [[Chirurgie|chirurgisch]] te verwijderen. Bij kleinere tumoren (stadium Tis, T1 en T2) kan men meestal kiezen voor een [[borstsparende operatie]] ([[lumpectomie]]), waarbij alleen de [[tumor]] en een klein gebied eromheen weggehaald wordt, of een totale verwijdering van de borst ([[mastectomie]]). In het geval van een lumpectomie wordt vaak gebruik gemaakt van een tumorlokalisatie techniek. Dit helpt de chirurg om tijdens de operatie de tumor te vinden en met voldoende marge te verwijderen, met name als de tumor niet met de hand te voelen is. Standaard is het gebruik van een door de radioloog geplaatste metalen draad. Nieuwere technieken maken gebruik van een marker, die gelokaliseerd kan worden op basis van radio-activiteit of magnetisme. Na het verwijderen van het weefsel wordt de operatieholte gemarkeerd met clips. Dit helpt de radiotherapeut later bij het bepalen van het te bestralen gebied. Bij grotere tumoren moet soms de hele borst verwijderd worden. In het geval de tumor niet operabel is (te groot of ingegroeid in de borstwand), zal er vaak neo-adjuvante chemotherapie gegeven worden. Neo-adjuvant betekent dat het voorafgaand aan de operatie gegeven wordt, met als doel om de tumor kleiner te maken. Ook de losse, circulerende kankercellen worden hiermee aangepakt zodat de kans wordt verkleind dat de ziekte terugkomt. ==== Lymfeklieronderzoek tijdens de operatie ==== De [[lymfeklier]]en in de [[oksel]] bij de aangedane borst moeten meestal onderzocht worden door de patholoog, omdat hierin mogelijk kleine uitzaaiingen te vinden zijn, die men met het blote oog of met [[röntgenfoto]]'s of [[echografie|echo]]'s niet kan vaststellen. Vaak wordt hiervoor tijdens de operatie een schildwachtprocedure uitgevoerd, waarbij men de lymfeklier opspoort waar het tumorgebied direct op draineert (de [[schildwachtklier]]). Deze lymfeklier wordt [[lymfeklierextirpatie|verwijderd]] en nog tijdens de operatie onderzocht door de patholoog. Is deze lymfeklier niet aangedaan, dan wordt aangenomen dat de andere (er achterliggende) lymfeklieren ook vrij van metastasen zijn, en dan hoeft men deze niet te verwijderen. Wanneer de schildwachtklier wel aangedaan is, of wanneer men al vóór de operatie een zeer groot vermoeden heeft op aantasting van de lymfeklieren, worden alle (10 à 20) lymfeklieren uit de oksel verwijderd (het zogeheten [[okseltoilet]]). === Bestraling === Na een operatie volgt er meestal bestraling van de geopereerde borst. [[Radiotherapie]] verkleint de kans op het terugkomen van de tumor in de borst. === Medicatie === Medicatie tegen borstkanker is bedoeld om de kans op terugkeer van de kanker te verkleinen, of om de hoeveelheid kankercellen te verminderen. Het advies om deze medicatie te gebruiken, hangt onder andere af van de leeftijd van de patiënt, het stadium van de borstkanker en speciale kenmerken van de borsttumor (bijvoorbeeld de hormoongevoeligheid). De medicatie valt te verdelen in verschillende categorieën: * [[Chemotherapie]]: behandeling met medicijnen die de [[Mitose|celdeling]] remmen. De meest gebruikte middelen bij borstkanker zijn: [[5-fluoro-uracil]], [[epirubicine]], [[cyclofosfamide]], [[docetaxel]] en [[doxorubicine]]. * [[Hormoontherapie]]: bij hormoongevoelige tumoren (aanwezigheid van oestrogeenreceptoren en/of progesteronreceptoren), behandeling met medicijnen die de werking van LHRH (ook wel GnRH genaamd) nabootsen, waardoor uiteindelijk de oestrogeen- en progesteronspiegels dalen, en de eierstokken niet meer functioneren. Bekendst: gosereline (Zoladex). *Medicijnen hormoontherapie: **[[Tamoxifen]]: een partiële oestrogeenantagonist (werkt remmend bij borstkanker, en stimulerend op [[endometrium]], [[lipide]]n en bot). **[[Aromataseremmers]]: niet-steroïdaal: anastrazol (Arimidex) en letrozol (Femara), steroïdaal: exemestaan (Aromasin). * Targeted oftewel doelgerichte therapie: ** Geschikt voor tumoren met een overexpressie van Erbb2- ofwel [[Her2/neu]]- receptoren: ***[[trastuzumab]] (Herceptin): deze [[immunotherapie]] ([[Immunoglobuline|antilichamen]]) is een [[monoklonale antistof]], een eiwit, gericht op de Her2/neu -receptor. *** [[lapatinib]] (Tyverb): dit is een voorbeeld van de zogenaamde [[tyrosinekinaseremmers]]. Het is in tabletvorm. ** Gericht op de VEGF-receptor: *** [[bevacizumab]] (Avastin): dit is een [[monoklonale antistof]] die werkzaam is tegen vascular endothelial growth factor (VEGF). Het wordt ingezet als angiogeneseonderdrukker bij de behandeling van kanker om de aanleg van nieuwe bloedvaten (angiogenese) te onderdrukken === Preventief === Medicijnen gebruikt bij hormoontherapie ([[Tamoxifen]], raloxifen, [[aromataseremmers]]) kunnen eveneens dienen als kankerpreventiemiddelen bij vrouwen met een hoog risico op de ontwikkeling van borstkanker. Deze medicijnen geven een reductie van het risico. Tamoxifen kan ingezet worden bij vrouwen van alle leeftijden. Mogelijk bijwerkingen zijn trombo-embolie en [[endometriumcarcinoom]].<ref>{{Citeer web |url=https://www.cochranelibrary.com/cdsr/doi/10.1002/14651858.CD012191.pub2/full |titel=Risk‐reducing medications for primary breast cancer: a network meta‐analysis |auteur=Moccelin S |medeauteurs=Goodwin A, Pasquali S |datum=2019-04-29 |bezochtdatum=2023-05-18 |uitgever=Cochrane Database of Systematic Reviews |taal=en}}</ref> Aromataseremmers worden enkel ingezet bij post-menopauzale vrouwen wegens het blokkeren van de aanmaak van het vrouwelijk hormoon. Voornaamste bijwerkingen zijn opvliegers, diarree en gewrichtspijnen.<ref>{{Citeer web |url=https://www.thelancet.com/journals/lancet/article/PIIS0140-6736(19)32955-1/fulltext |titel=Use of anastrozole for breast cancer prevention (IBIS-II): long-term results of a randomised controlled trial |auteur=Cuzick J |medeauteurs=Sestak I, Forbes J.F, Dowsett M, Cawthorn S, Mansel R.E, Loibl S, Bonanni B, Evans D.G, Howell A |datum=2020-01-11 |bezochtdatum=2023-05-19 |uitgever=The Lancet |taal=en}}</ref> == Psychosociale zorg == Aangezien vrouwen, zowel gynaecologische kankers als met borstkanker, kampen met seksualiteitsproblemen (ongeveer 50%), is het belangrijk dat er over dit onderwerp gepraat wordt. Het is de taak van de [[hulpverlener]] om dit probleem in kaart te brengen en de [[patiënt]] zo goed mogelijk te begeleiden doorheen het ziekteproces. Dit kan bevorderd worden door trainingsprogramma’s die zorgverleners volgen om hun communicatieve vaardigheden te verbeteren en gevoelige onderwerpen zoals [[seksualiteit]] aan te pakken. Zorgverleners met de benodigde kennis en vaardigheden zijn in staat patiënten te begeleiden op een wijze die de levenskwaliteit en het mentaal welzijn verbetert. Ook het beschikbaar zijn van informatiefolders, online forums en zelfhulpgroepen zijn van belang voor de patiënt en een eventuele partner. [[Pink ribbon|Pink Ribbon]] is een organisatie die zijn aandacht onder andere vestigt op de begeleiding van (ex-)patiënten die nood hebben om hun verhaal kwijt te kunnen. Dit doen ze door projecten te ondersteunen die psychosociale zorgen bieden aan patiënten en hun omgeving. === Borstverpleegkundigen === Een borstverpleegkundige kan informatie en ondersteuning bieden aan de patiënt bij diagnose, behandeling en de nazorg. Ze maakt deel uit van het [[multidisciplinair]] behandelteam.<ref>{{Citeer tijdschrift |achternaam=Brown |voornaam=Tamara |titel=Specialist breast care nurses for support of women with breast cancer |url=http://doi.wiley.com/10.1002/14651858.CD005634.pub3 |jaargang=2021 |tijdschrift=Cochrane Database of Systematic Reviews |datum=2021-02-03 |taal=en |nummer=2 |doi=10.1002/14651858.CD005634.pub3 |pmid=34559420 |pmc=PMC8092434 |last2=Cruickshank |first2=Susanne |last3=Noblet |first3=Maria | issn = 1464-780X}}</ref> Als ze open staat voor de noden van de patiënt kan ze problemen vroegtijdig herkennen en indien nodig doorverwijzen naar andere disciplines. Een borstverpleegkundige heeft een meerwaarde met betrekking tot de totale zorg. Ze kan verantwoordelijkheid nemen voor alle zaken die verband houden met het beloop van een behandeling. Frequente contacten met de patiënt kunnen de [[therapietrouw]] bevorderen.<ref>{{Citeer tijdschrift |achternaam=Getachew |voornaam=Sefonias |titel=Breast Nurse Intervention to Improve Adherence to Endocrine Therapy Among Breast Cancer Patients in South Ethiopia |url=https://academic.oup.com/oncolo/article/27/8/e650/6582290 |jaargang=27 |tijdschrift=The Oncologist |datum=2022-08-05 |taal=en |nummer=8 |doi=10.1093/oncolo/oyac081 |issn=1083-7159 |pmid=35524760 |pmc=PMC9355816 |pagina's=e650–e660 |last2=Addissie |first2=Adamu |last3=Seife |first3=Edom |last4=Wakuma |first4=Tariku |last5=Unverzagt |first5=Susanne}}</ref> === Zelfmanagement bij vrouwen met borstkanker === Een goede communicatie met de arts en verpleegkundige is belangrijk tijdens de behandeling van vrouwen met borstkanker. Een symptoomlast dagboek kan hierbij nuttig zijn om snel je ervaringen en klachten door te geven. Dit kan op papier of via een mobiele app. Klachten worden zo sneller behandeld waardoor deze klachten ook minder ernstig worden. Sociaal- emotionele klachten kunnen zo ook sneller besproken worden, waardoor het welbevinden van de patiënt kan verbeteren. <ref>{{Citeer tijdschrift |achternaam=Gibbons |voornaam=Chris |titel=Routine provision of feedback from patient-reported outcome measurements to healthcare providers and patients in clinical practice |url=http://doi.wiley.com/10.1002/14651858.CD011589.pub2 |jaargang=2021 |tijdschrift=Cochrane Database of Systematic Reviews |datum=2021-10-12 |taal=en |nummer=10 |doi=10.1002/14651858.CD011589.pub2 |pmid=34637526 |pmc=PMC8509115 |last2=Porter |first2=Ian |last3=Gonçalves-Bradley |first3=Daniela C |last4=Stoilov |first4=Stanimir |last5=Ricci-Cabello |first5=Ignacio}}</ref><ref>{{Citeer tijdschrift |achternaam=Hou |voornaam=I.-Ching |titel=Quality of Life of Women After a First Diagnosis of Breast Cancer Using a Self-Management Support mHealth App in Taiwan: Randomized Controlled Trial |url=https://mhealth.jmir.org/2020/3/e17084 |jaargang=8 |tijdschrift=JMIR mHealth and uHealth |datum=2020-03-04 |taal=EN |nummer=3 |doi=10.2196/17084 |pagina's=e17084 |last2=Lin |first2=Hsin-Yi |last3=Shen |first3=Shan-Hsiang |last4=Chang |first4=King-Jen |last5=Tai |first5=Hao-Chih}}</ref><ref>{{Citeer tijdschrift |achternaam=Saevarsdottir |voornaam=Saeunn Rut |titel=Mobile Apps and Quality of Life in Patients With Breast Cancer and Survivors: Systematic Literature Review |url=https://www.jmir.org/2023/1/e42852 |jaargang=25 |tijdschrift=Journal of Medical Internet Research |datum=2023-07-26 |taal=EN |nummer=1 |doi=10.2196/42852 |pagina's=e42852 |last2=Gudmundsdottir |first2=Sigridur Lara}}</ref> == Zie ook == * [[Borstkankervereniging Nederland]] * [[Pink ribbon]] {{Appendix}} {{Commonscat|Breast cancer|Borstkanker}} [[Categorie:Borstkanker| ]] </textarea><div class="templatesUsed"><div class="mw-templatesUsedExplanation"><p>Op deze pagina gebruikte sjablonen: </p></div><ul> <li><a href="/wiki/Sjabloon:Appendix" title="Sjabloon:Appendix">Sjabloon:Appendix</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Appendix&action=edit" title="Sjabloon:Appendix">bekijk bron</a>) (uitgebreid beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Aut" title="Sjabloon:Aut">Sjabloon:Aut</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Aut&action=edit" title="Sjabloon:Aut">bekijk bron</a>) (semi-beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Bron%3F" title="Sjabloon:Bron?">Sjabloon:Bron?</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Bron%3F&action=edit" title="Sjabloon:Bron?">bekijk bron</a>) (semi-beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Citeer_tijdschrift" title="Sjabloon:Citeer tijdschrift">Sjabloon:Citeer tijdschrift</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Citeer_tijdschrift&action=edit" title="Sjabloon:Citeer tijdschrift">bewerken</a>) </li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Citeer_web" title="Sjabloon:Citeer web">Sjabloon:Citeer web</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Citeer_web&action=edit" title="Sjabloon:Citeer web">bekijk bron</a>) (semi-beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Commonscat" title="Sjabloon:Commonscat">Sjabloon:Commonscat</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Commonscat&action=edit" title="Sjabloon:Commonscat">bekijk bron</a>) (semi-beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:DSM_BN" title="Sjabloon:DSM BN">Sjabloon:DSM BN</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:DSM_BN&action=edit" title="Sjabloon:DSM BN">bewerken</a>) </li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Disclaimer_medisch_lemma" title="Sjabloon:Disclaimer medisch lemma">Sjabloon:Disclaimer medisch lemma</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Disclaimer_medisch_lemma&action=edit" title="Sjabloon:Disclaimer medisch lemma">bekijk bron</a>) (beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:En" class="mw-redirect" title="Sjabloon:En">Sjabloon:En</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:En&action=edit" class="mw-redirect" title="Sjabloon:En">bekijk bron</a>) (semi-beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:First_non_empty" title="Sjabloon:First non empty">Sjabloon:First non empty</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:First_non_empty&action=edit" title="Sjabloon:First non empty">bekijk bron</a>) (uitgebreid beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:ICD" title="Sjabloon:ICD">Sjabloon:ICD</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:ICD&action=edit" title="Sjabloon:ICD">bewerken</a>) </li><li><a href="/wiki/Sjabloon:ICD10" title="Sjabloon:ICD10">Sjabloon:ICD10</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:ICD10&action=edit" title="Sjabloon:ICD10">bewerken</a>) </li><li><a href="/wiki/Sjabloon:ICD10Hoofdstuk" title="Sjabloon:ICD10Hoofdstuk">Sjabloon:ICD10Hoofdstuk</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:ICD10Hoofdstuk&action=edit" title="Sjabloon:ICD10Hoofdstuk">bewerken</a>) </li><li><a href="/wiki/Sjabloon:ICD9" title="Sjabloon:ICD9">Sjabloon:ICD9</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:ICD9&action=edit" title="Sjabloon:ICD9">bewerken</a>) </li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Infobox/afbeeldingbreedte" title="Sjabloon:Infobox/afbeeldingbreedte">Sjabloon:Infobox/afbeeldingbreedte</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Infobox/afbeeldingbreedte&action=edit" title="Sjabloon:Infobox/afbeeldingbreedte">bekijk bron</a>) (semi-beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Infobox/breedte" title="Sjabloon:Infobox/breedte">Sjabloon:Infobox/breedte</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Infobox/breedte&action=edit" title="Sjabloon:Infobox/breedte">bekijk bron</a>) (beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Infobox_aandoening" title="Sjabloon:Infobox aandoening">Sjabloon:Infobox aandoening</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Infobox_aandoening&action=edit" title="Sjabloon:Infobox aandoening">bewerken</a>) </li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Infobox_generiek" title="Sjabloon:Infobox generiek">Sjabloon:Infobox generiek</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Infobox_generiek&action=edit" title="Sjabloon:Infobox generiek">bekijk bron</a>) (beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:InterProject" title="Sjabloon:InterProject">Sjabloon:InterProject</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:InterProject&action=edit" title="Sjabloon:InterProject">bekijk bron</a>) (semi-beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Link_PMID" title="Sjabloon:Link PMID">Sjabloon:Link PMID</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Link_PMID&action=edit" title="Sjabloon:Link PMID">bewerken</a>) </li><li><a href="/wiki/Sjabloon:MeSH" title="Sjabloon:MeSH">Sjabloon:MeSH</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:MeSH&action=edit" title="Sjabloon:MeSH">bewerken</a>) </li><li><a href="/wiki/Sjabloon:PAGENAMEBASE" title="Sjabloon:PAGENAMEBASE">Sjabloon:PAGENAMEBASE</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:PAGENAMEBASE&action=edit" title="Sjabloon:PAGENAMEBASE">bekijk bron</a>) (semi-beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:PMID" class="mw-redirect" title="Sjabloon:PMID">Sjabloon:PMID</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:PMID&action=edit" class="mw-redirect" title="Sjabloon:PMID">bewerken</a>) </li><li><a href="/wiki/Sjabloon:References" title="Sjabloon:References">Sjabloon:References</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:References&action=edit" title="Sjabloon:References">bekijk bron</a>) (uitgebreid beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Sfnref" title="Sjabloon:Sfnref">Sjabloon:Sfnref</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Sfnref&action=edit" title="Sjabloon:Sfnref">bekijk bron</a>) (uitgebreid beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Taal-en" title="Sjabloon:Taal-en">Sjabloon:Taal-en</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Taal-en&action=edit" title="Sjabloon:Taal-en">bekijk bron</a>) (semi-beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Taalaanduiding" title="Sjabloon:Taalaanduiding">Sjabloon:Taalaanduiding</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Taalaanduiding&action=edit" title="Sjabloon:Taalaanduiding">bekijk bron</a>) (semi-beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Taalaanduiding/styles.css" title="Sjabloon:Taalaanduiding/styles.css">Sjabloon:Taalaanduiding/styles.css</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Taalaanduiding/styles.css&action=edit" title="Sjabloon:Taalaanduiding/styles.css">bewerken</a>) </li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Wikidata_afbeelding" title="Sjabloon:Wikidata afbeelding">Sjabloon:Wikidata afbeelding</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Wikidata_afbeelding&action=edit" title="Sjabloon:Wikidata afbeelding">bekijk bron</a>) (semi-beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Sjabloon:Zusterproject_box" title="Sjabloon:Zusterproject box">Sjabloon:Zusterproject box</a> (<a href="/w/index.php?title=Sjabloon:Zusterproject_box&action=edit" title="Sjabloon:Zusterproject box">bekijk bron</a>) (semi-beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Module:Arguments" title="Module:Arguments">Module:Arguments</a> (<a href="/w/index.php?title=Module:Arguments&action=edit" title="Module:Arguments">bewerken</a>) </li><li><a href="/wiki/Module:If_empty" title="Module:If empty">Module:If empty</a> (<a href="/w/index.php?title=Module:If_empty&action=edit" title="Module:If empty">bewerken</a>) </li><li><a href="/wiki/Module:String" title="Module:String">Module:String</a> (<a href="/w/index.php?title=Module:String&action=edit" title="Module:String">bekijk bron</a>) (uitgebreid beveiligd)</li><li><a href="/wiki/Module:StringReplace" title="Module:StringReplace">Module:StringReplace</a> (<a href="/w/index.php?title=Module:StringReplace&action=edit" title="Module:StringReplace">bekijk bron</a>) (semi-beveiligd)</li></ul></div><p id="mw-returnto">Terug naar <a href="/wiki/Borstkanker" title="Borstkanker">Borstkanker</a>.</p> <noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Overgenomen van "<a dir="ltr" href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Borstkanker">https://nl.wikipedia.org/wiki/Borstkanker</a>"</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks catlinks-allhidden" data-mw="interface"></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Privacybeleid</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia">Over Wikipedia</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Algemeen_voorbehoud">Disclaimers</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Gedragscode</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Ontwikkelaars</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/nl.wikipedia.org">Statistieken</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Cookieverklaring</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//nl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Borstkanker&action=edit&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Mobiele weergave</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-5cd4cd96d5-hbhxc","wgBackendResponseTime":224,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.014","walltime":"0.020","ppvisitednodes":{"value":27,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":831,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":0,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":2,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":0,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":0,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 1.938 1 -total"," 93.54% 1.813 2 Sjabloon:Halfbr"]},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-5cd4cd96d5-hbhxc","timestamp":"20241127002213","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> </body> </html>