CINXE.COM

Ciemna materia – Wikipedia, wolna encyklopedia

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="pl" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>Ciemna materia – Wikipedia, wolna encyklopedia</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-enabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )plwikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":[",\t."," \t,"],"wgDigitTransformTable":["",""], "wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","styczeń","luty","marzec","kwiecień","maj","czerwiec","lipiec","sierpień","wrzesień","październik","listopad","grudzień"],"wgRequestId":"1747afb9-9b5e-4d45-bb19-08f11137353d","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"Ciemna_materia","wgTitle":"Ciemna materia","wgCurRevisionId":75020235,"wgRevisionId":75020235,"wgArticleId":130998,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["Szablon cytowania książki – brak numeru strony","Ciemna materia","Fizyka poza modelem standardowym","Nierozwiązane problemy w astronomii","Hipotezy astronomiczne"],"wgPageViewLanguage":"pl","wgPageContentLanguage":"pl","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"Ciemna_materia","wgRelevantArticleId":130998,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[], "wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgFlaggedRevsParams":{"tags":{"accuracy":{"levels":1}}},"wgStableRevisionId":75020235,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"pl","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"pl"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":30000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage","wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q79925","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false, "wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false};RLSTATE={"ext.gadget.wikiflex":"ready","ext.gadget.infobox":"ready","ext.gadget.hlist":"ready","ext.gadget.darkmode-overrides":"ready","ext.gadget.small-references":"ready","ext.gadget.citation-access-info":"ready","ext.gadget.sprawdz-problemy-szablony":"ready","ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","ext.math.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","jquery.makeCollapsible.styles":"ready","ext.flaggedRevs.basic":"ready","mediawiki.codex.messagebox.styles":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready"};RLPAGEMODULES=[ "ext.cite.ux-enhancements","mediawiki.page.media","ext.scribunto.logs","site","mediawiki.page.ready","jquery.makeCollapsible","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.flaggedRevs.advanced","ext.gadget.ll-script-loader","ext.gadget.veKeepParameters","ext.gadget.szablon-galeria","ext.gadget.NavFrame","ext.gadget.citoid-overrides","ext.gadget.maps","ext.gadget.padlock-indicators","ext.gadget.interwiki-langlist","ext.gadget.edit-summaries","ext.gadget.edit-first-section","ext.gadget.wikibugs","ext.gadget.map-toggler","ext.gadget.narrowFootnoteColumns","ext.gadget.WDsearch","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022", "ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&amp;modules=ext.cite.styles%7Cext.flaggedRevs.basic%7Cext.math.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cjquery.makeCollapsible.styles%7Cmediawiki.codex.messagebox.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=pl&amp;modules=startup&amp;only=scripts&amp;raw=1&amp;skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&amp;modules=ext.gadget.citation-access-info%2Cdarkmode-overrides%2Chlist%2Cinfobox%2Csmall-references%2Csprawdz-problemy-szablony%2Cwikiflex&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=pl&amp;modules=site.styles&amp;only=styles&amp;skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/DMPie_2013_pl.svg/1200px-DMPie_2013_pl.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="1200"> <meta property="og:image:height" content="1200"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/DMPie_2013_pl.svg/800px-DMPie_2013_pl.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="800"> <meta property="og:image:height" content="800"> <meta property="og:image" content="https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/DMPie_2013_pl.svg/640px-DMPie_2013_pl.svg.png"> <meta property="og:image:width" content="640"> <meta property="og:image:height" content="640"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="Ciemna materia – Wikipedia, wolna encyklopedia"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//pl.m.wikipedia.org/wiki/Ciemna_materia"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="Edytuj" href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="Wikipedia (pl)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//pl.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Ciemna_materia"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="Kanał Atom Wikipedii" href="/w/index.php?title=Specjalna:Ostatnie_zmiany&amp;feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-Ciemna_materia rootpage-Ciemna_materia skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">Przejdź do zawartości</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Menu główne" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Menu główne</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Menu główne</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> Nawigacja </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" title="Przejdź na stronę główną [z]" accesskey="z"><span>Strona główna</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Losowa_strona" title="Załaduj losową stronę [x]" accesskey="x"><span>Losuj artykuł</span></a></li><li id="n-Kategorie" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Portal:Kategorie_G%C5%82%C3%B3wne"><span>Kategorie artykułów</span></a></li><li id="n-Featured-articles" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Wyr%C3%B3%C5%BCniona_zawarto%C5%9B%C4%87_Wikipedii"><span>Najlepsze artykuły</span></a></li><li id="n-FAQ" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:FAQ"><span>Częste pytania (FAQ)</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-zmiany" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-zmiany" > <div class="vector-menu-heading"> Dla czytelników </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-czytelnicy" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii"><span>O Wikipedii</span></a></li><li id="n-contact" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Kontakt_z_wikipedystami"><span>Kontakt</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-edytorzy" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-edytorzy" > <div class="vector-menu-heading"> Dla wikipedystów </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-pierwsze-kroki" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki"><span>Pierwsze kroki</span></a></li><li id="n-portal" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Portal_wikipedyst%C3%B3w" title="O projekcie – co możesz zrobić, gdzie możesz znaleźć informacje"><span>Portal wikipedystów</span></a></li><li id="n-Noticeboard" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Tablica_og%C5%82osze%C5%84"><span>Ogłoszenia</span></a></li><li id="n-Guidelines" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Wikipedia:Zasady"><span>Zasady</span></a></li><li id="n-helppage-name" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Pomoc:Spis_tre%C5%9Bci"><span>Pomoc</span></a></li><li id="n-recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Ostatnie_zmiany" title="Lista ostatnich zmian w Wikipedii. [r]" accesskey="r"><span>Ostatnie zmiany</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/Wikipedia:Strona_g%C5%82%C3%B3wna" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="Wikipedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-en.svg" style="width: 7.5em; height: 1.125em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="wolna encyklopedia" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-pl.svg" width="120" height="13" style="width: 7.5em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/Specjalna:Szukaj" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>Szukaj</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="Przeszukaj Wikipedię" aria-label="Przeszukaj Wikipedię" autocapitalize="sentences" title="Przeszukaj Wikipedię [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="Specjalna:Szukaj"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">Szukaj</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="Narzędzia osobiste"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="Zmień rozmiar czcionki, szerokość oraz kolorystykę strony" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Wygląd" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Wygląd</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&amp;utm_medium=sidebar&amp;utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&amp;uselang=pl" class=""><span>Wspomóż Wikipedię</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&amp;returnto=Ciemna+materia" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe." class=""><span>Utwórz konto</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&amp;returnto=Ciemna+materia" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o" class=""><span>Zaloguj się</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="Więcej opcji" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia osobiste" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia osobiste</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="Menu użytkownika" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&amp;utm_medium=sidebar&amp;utm_campaign=C13_pl.wikipedia.org&amp;uselang=pl"><span>Wspomóż Wikipedię</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Utw%C3%B3rz_konto&amp;returnto=Ciemna+materia" title="Zachęcamy do stworzenia konta i zalogowania, ale nie jest to obowiązkowe."><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>Utwórz konto</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Zaloguj&amp;returnto=Ciemna+materia" title="Zachęcamy do zalogowania się, choć nie jest to obowiązkowe. [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>Zaloguj się</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> Strony dla anonimowych edytorów <a href="/wiki/Pomoc:Pierwsze_kroki" aria-label="Dowiedz się więcej na temat edytowania"><span>dowiedz się więcej</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:M%C3%B3j_wk%C5%82ad" title="Lista edycji wykonanych z tego adresu IP [y]" accesskey="y"><span>Edycje</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Moja_dyskusja" title="Dyskusja użytkownika dla tego adresu IP [n]" accesskey="n"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><!-- CentralNotice --></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="Witryna"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="Spis treści" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">Spis treści</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">ukryj</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">Początek</div> </a> </li> <li id="toc-Historia" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Historia"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">1</span> <span>Historia</span> </div> </a> <ul id="toc-Historia-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Dane_obserwacyjne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Dane_obserwacyjne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">2</span> <span>Dane obserwacyjne</span> </div> </a> <ul id="toc-Dane_obserwacyjne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Właściwości_i_hipotezy_wyjaśniające" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Właściwości_i_hipotezy_wyjaśniające"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">3</span> <span>Właściwości i hipotezy wyjaśniające</span> </div> </a> <ul id="toc-Właściwości_i_hipotezy_wyjaśniające-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Możliwości_detekcji" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Możliwości_detekcji"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">4</span> <span>Możliwości detekcji</span> </div> </a> <ul id="toc-Możliwości_detekcji-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Hipotezy_alternatywne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Hipotezy_alternatywne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">5</span> <span>Hipotezy alternatywne</span> </div> </a> <ul id="toc-Hipotezy_alternatywne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Zobacz_też" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Zobacz_też"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">6</span> <span>Zobacz też</span> </div> </a> <ul id="toc-Zobacz_też-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Przypisy" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Przypisy"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">7</span> <span>Przypisy</span> </div> </a> <ul id="toc-Przypisy-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-Linki_zewnętrzne" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1 vector-toc-list-item-expanded"> <a class="vector-toc-link" href="#Linki_zewnętrzne"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">8</span> <span>Linki zewnętrzne</span> </div> </a> <ul id="toc-Linki_zewnętrzne-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="Spis treści" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Przełącz stan spisu treści" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">Przełącz stan spisu treści</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">Ciemna materia</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="Przejdź do artykułu w innym języku. Treść dostępna w 91 językach" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-91" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">91 języków</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Donker_materie" title="Donker materie – afrikaans" lang="af" hreflang="af" data-title="Donker materie" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="afrikaans" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A9_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B8%D9%84%D9%85%D8%A9" title="المادة المظلمة – arabski" lang="ar" hreflang="ar" data-title="المادة المظلمة" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="arabski" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ast mw-list-item"><a href="https://ast.wikipedia.org/wiki/Materia_escuro" title="Materia escuro – asturyjski" lang="ast" hreflang="ast" data-title="Materia escuro" data-language-autonym="Asturianu" data-language-local-name="asturyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Asturianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%A4%E0%A6%AE%E0%A7%8B%E0%A6%AA%E0%A6%A6%E0%A6%BE%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%A5" title="তমোপদার্থ – bengalski" lang="bn" hreflang="bn" data-title="তমোপদার্থ" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="bengalski" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-min-nan mw-list-item"><a href="https://zh-min-nan.wikipedia.org/wiki/%C3%80m-o%CD%98_bu%CC%8Dt-chit" title="Àm-o͘ bu̍t-chit – minnański" lang="nan" hreflang="nan" data-title="Àm-o͘ bu̍t-chit" data-language-autonym="閩南語 / Bân-lâm-gú" data-language-local-name="minnański" class="interlanguage-link-target"><span>閩南語 / Bân-lâm-gú</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-be mw-list-item"><a href="https://be.wikipedia.org/wiki/%D0%A6%D1%91%D0%BC%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%B0%D1%82%D1%8D%D1%80%D1%8B%D1%8F" title="Цёмная матэрыя – białoruski" lang="be" hreflang="be" data-title="Цёмная матэрыя" data-language-autonym="Беларуская" data-language-local-name="białoruski" class="interlanguage-link-target"><span>Беларуская</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%8A%D0%BC%D0%BD%D0%B0_%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F" title="Тъмна материя – bułgarski" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Тъмна материя" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="bułgarski" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bs mw-list-item"><a href="https://bs.wikipedia.org/wiki/Tamna_materija" title="Tamna materija – bośniacki" lang="bs" hreflang="bs" data-title="Tamna materija" data-language-autonym="Bosanski" data-language-local-name="bośniacki" class="interlanguage-link-target"><span>Bosanski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Mat%C3%A8ria_fosca" title="Matèria fosca – kataloński" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Matèria fosca" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="kataloński" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cv mw-list-item"><a href="https://cv.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%C4%95%D0%BA%D1%81%C4%95%D0%BC_%D0%B9%C4%83%D0%BC%D0%BB%C4%83%D1%85" title="Тĕксĕм йăмлăх – czuwaski" lang="cv" hreflang="cv" data-title="Тĕксĕм йăмлăх" data-language-autonym="Чӑвашла" data-language-local-name="czuwaski" class="interlanguage-link-target"><span>Чӑвашла</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Temn%C3%A1_hmota" title="Temná hmota – czeski" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Temná hmota" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="czeski" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-da mw-list-item"><a href="https://da.wikipedia.org/wiki/M%C3%B8rkt_stof" title="Mørkt stof – duński" lang="da" hreflang="da" data-title="Mørkt stof" data-language-autonym="Dansk" data-language-local-name="duński" class="interlanguage-link-target"><span>Dansk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Dunkle_Materie" title="Dunkle Materie – niemiecki" lang="de" hreflang="de" data-title="Dunkle Materie" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="niemiecki" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Tumeaine" title="Tumeaine – estoński" lang="et" hreflang="et" data-title="Tumeaine" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="estoński" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-el mw-list-item"><a href="https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%BA%CE%BF%CF%84%CE%B5%CE%B9%CE%BD%CE%AE_%CF%8D%CE%BB%CE%B7" title="Σκοτεινή ύλη – grecki" lang="el" hreflang="el" data-title="Σκοτεινή ύλη" data-language-autonym="Ελληνικά" data-language-local-name="grecki" class="interlanguage-link-target"><span>Ελληνικά</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Dark_matter" title="Dark matter – angielski" lang="en" hreflang="en" data-title="Dark matter" data-language-autonym="English" data-language-local-name="angielski" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Materia_oscura" title="Materia oscura – hiszpański" lang="es" hreflang="es" data-title="Materia oscura" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="hiszpański" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Malluma_materio" title="Malluma materio – esperanto" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Malluma materio" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="esperanto" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eu mw-list-item"><a href="https://eu.wikipedia.org/wiki/Materia_ilun" title="Materia ilun – baskijski" lang="eu" hreflang="eu" data-title="Materia ilun" data-language-autonym="Euskara" data-language-local-name="baskijski" class="interlanguage-link-target"><span>Euskara</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="ماده تاریک – perski" lang="fa" hreflang="fa" data-title="ماده تاریک" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="perski" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Mati%C3%A8re_noire" title="Matière noire – francuski" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Matière noire" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="francuski" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fy mw-list-item"><a href="https://fy.wikipedia.org/wiki/Tsjustere_matearje" title="Tsjustere matearje – zachodniofryzyjski" lang="fy" hreflang="fy" data-title="Tsjustere matearje" data-language-autonym="Frysk" data-language-local-name="zachodniofryzyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Frysk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ga mw-list-item"><a href="https://ga.wikipedia.org/wiki/Damhna_dorcha" title="Damhna dorcha – irlandzki" lang="ga" hreflang="ga" data-title="Damhna dorcha" data-language-autonym="Gaeilge" data-language-local-name="irlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Gaeilge</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-gl mw-list-item"><a href="https://gl.wikipedia.org/wiki/Materia_escura" title="Materia escura – galicyjski" lang="gl" hreflang="gl" data-title="Materia escura" data-language-autonym="Galego" data-language-local-name="galicyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Galego</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EC%95%94%ED%9D%91%EB%AC%BC%EC%A7%88" title="암흑물질 – koreański" lang="ko" hreflang="ko" data-title="암흑물질" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="koreański" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95_%E0%A4%AE%E0%A5%88%E0%A4%9F%E0%A4%B0" title="डार्क मैटर – hindi" lang="hi" hreflang="hi" data-title="डार्क मैटर" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="hindi" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hr mw-list-item"><a href="https://hr.wikipedia.org/wiki/Tamna_tvar" title="Tamna tvar – chorwacki" lang="hr" hreflang="hr" data-title="Tamna tvar" data-language-autonym="Hrvatski" data-language-local-name="chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Hrvatski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-io mw-list-item"><a href="https://io.wikipedia.org/wiki/Materio_obskura" title="Materio obskura – ido" lang="io" hreflang="io" data-title="Materio obskura" data-language-autonym="Ido" data-language-local-name="ido" class="interlanguage-link-target"><span>Ido</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ig mw-list-item"><a href="https://ig.wikipedia.org/wiki/Ihe_gbara_%E1%BB%8Dch%E1%BB%8Bch%E1%BB%8Br%E1%BB%8B" title="Ihe gbara ọchịchịrị – igbo" lang="ig" hreflang="ig" data-title="Ihe gbara ọchịchịrị" data-language-autonym="Igbo" data-language-local-name="igbo" class="interlanguage-link-target"><span>Igbo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Materi_gelap" title="Materi gelap – indonezyjski" lang="id" hreflang="id" data-title="Materi gelap" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="indonezyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-is mw-list-item"><a href="https://is.wikipedia.org/wiki/Hulduefni" title="Hulduefni – islandzki" lang="is" hreflang="is" data-title="Hulduefni" data-language-autonym="Íslenska" data-language-local-name="islandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Íslenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Materia_oscura" title="Materia oscura – włoski" lang="it" hreflang="it" data-title="Materia oscura" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="włoski" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-he mw-list-item"><a href="https://he.wikipedia.org/wiki/%D7%97%D7%95%D7%9E%D7%A8_%D7%90%D7%A4%D7%9C" title="חומר אפל – hebrajski" lang="he" hreflang="he" data-title="חומר אפל" data-language-autonym="עברית" data-language-local-name="hebrajski" class="interlanguage-link-target"><span>עברית</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-jv mw-list-item"><a href="https://jv.wikipedia.org/wiki/Materi_peteng" title="Materi peteng – jawajski" lang="jv" hreflang="jv" data-title="Materi peteng" data-language-autonym="Jawa" data-language-local-name="jawajski" class="interlanguage-link-target"><span>Jawa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%A1%E0%B2%BE%E0%B2%B0%E0%B3%8D%E0%B2%95%E0%B3%8D_%E0%B2%AE%E0%B3%8D%E0%B2%AF%E0%B2%BE%E0%B2%9F%E0%B2%B0%E0%B3%8D" title="ಡಾರ್ಕ್ ಮ್ಯಾಟರ್ – kannada" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ಡಾರ್ಕ್ ಮ್ಯಾಟರ್" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="kannada" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-krc mw-list-item"><a href="https://krc.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%8A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D0%B6%D1%8B%D0%BD%D0%B3%D1%8B%D0%BB" title="Къара жынгыл – karaczajsko-bałkarski" lang="krc" hreflang="krc" data-title="Къара жынгыл" data-language-autonym="Къарачай-малкъар" data-language-local-name="karaczajsko-bałkarski" class="interlanguage-link-target"><span>Къарачай-малкъар</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ka mw-list-item"><a href="https://ka.wikipedia.org/wiki/%E1%83%91%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98_%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A2%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%90" title="ბნელი მატერია – gruziński" lang="ka" hreflang="ka" data-title="ბნელი მატერია" data-language-autonym="ქართული" data-language-local-name="gruziński" class="interlanguage-link-target"><span>ქართული</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kk mw-list-item"><a href="https://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0%D2%A3%D2%93%D1%8B_%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F" title="Қараңғы материя – kazachski" lang="kk" hreflang="kk" data-title="Қараңғы материя" data-language-autonym="Қазақша" data-language-local-name="kazachski" class="interlanguage-link-target"><span>Қазақша</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sw mw-list-item"><a href="https://sw.wikipedia.org/wiki/Maada_ya_giza" title="Maada ya giza – suahili" lang="sw" hreflang="sw" data-title="Maada ya giza" data-language-autonym="Kiswahili" data-language-local-name="suahili" class="interlanguage-link-target"><span>Kiswahili</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-la mw-list-item"><a href="https://la.wikipedia.org/wiki/Materia_nigra" title="Materia nigra – łaciński" lang="la" hreflang="la" data-title="Materia nigra" data-language-autonym="Latina" data-language-local-name="łaciński" class="interlanguage-link-target"><span>Latina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lv mw-list-item"><a href="https://lv.wikipedia.org/wiki/Tum%C5%A1%C4%81_mat%C4%93rija" title="Tumšā matērija – łotewski" lang="lv" hreflang="lv" data-title="Tumšā matērija" data-language-autonym="Latviešu" data-language-local-name="łotewski" class="interlanguage-link-target"><span>Latviešu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lb mw-list-item"><a href="https://lb.wikipedia.org/wiki/Donkel_Mati%C3%A8re" title="Donkel Matière – luksemburski" lang="lb" hreflang="lb" data-title="Donkel Matière" data-language-autonym="Lëtzebuergesch" data-language-local-name="luksemburski" class="interlanguage-link-target"><span>Lëtzebuergesch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Tamsioji_med%C5%BEiaga" title="Tamsioji medžiaga – litewski" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Tamsioji medžiaga" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="litewski" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lij mw-list-item"><a href="https://lij.wikipedia.org/wiki/Mat%C3%AAia_sc%C3%BBa" title="Matêia scûa – liguryjski" lang="lij" hreflang="lij" data-title="Matêia scûa" data-language-autonym="Ligure" data-language-local-name="liguryjski" class="interlanguage-link-target"><span>Ligure</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/S%C3%B6t%C3%A9t_anyag" title="Sötét anyag – węgierski" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Sötét anyag" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="węgierski" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%A4%E0%B4%AE%E0%B5%8B%E0%B4%A6%E0%B5%8D%E0%B4%B0%E0%B4%B5%E0%B5%8D%E0%B4%AF%E0%B4%82" title="തമോദ്രവ്യം – malajalam" lang="ml" hreflang="ml" data-title="തമോദ്രവ്യം" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="malajalam" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mt mw-list-item"><a href="https://mt.wikipedia.org/wiki/Materja_skura" title="Materja skura – maltański" lang="mt" hreflang="mt" data-title="Materja skura" data-language-autonym="Malti" data-language-local-name="maltański" class="interlanguage-link-target"><span>Malti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF" title="कृष्णद्रव्य – marathi" lang="mr" hreflang="mr" data-title="कृष्णद्रव्य" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="marathi" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-xmf mw-list-item"><a href="https://xmf.wikipedia.org/wiki/%E1%83%A0%E1%83%A3%E1%83%9B%E1%83%94_%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A2%E1%83%94%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%90" title="რუმე მატერია – megrelski" lang="xmf" hreflang="xmf" data-title="რუმე მატერია" data-language-autonym="მარგალური" data-language-local-name="megrelski" class="interlanguage-link-target"><span>მარგალური</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ms mw-list-item"><a href="https://ms.wikipedia.org/wiki/Jirim_gelap" title="Jirim gelap – malajski" lang="ms" hreflang="ms" data-title="Jirim gelap" data-language-autonym="Bahasa Melayu" data-language-local-name="malajski" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Melayu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-min mw-list-item"><a href="https://min.wikipedia.org/wiki/Materi_galok" title="Materi galok – minangkabu" lang="min" hreflang="min" data-title="Materi galok" data-language-autonym="Minangkabau" data-language-local-name="minangkabu" class="interlanguage-link-target"><span>Minangkabau</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-my mw-list-item"><a href="https://my.wikipedia.org/wiki/%E1%80%A1%E1%80%99%E1%80%BE%E1%80%B1%E1%80%AC%E1%80%84%E1%80%BA%E1%80%92%E1%80%BC%E1%80%95%E1%80%BA" title="အမှောင်ဒြပ် – birmański" lang="my" hreflang="my" data-title="အမှောင်ဒြပ်" data-language-autonym="မြန်မာဘာသာ" data-language-local-name="birmański" class="interlanguage-link-target"><span>မြန်မာဘာသာ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Donkere_materie" title="Donkere materie – niderlandzki" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Donkere materie" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="niderlandzki" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95_%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%9F%E0%A4%B0" title="डार्क म्याटर – nepalski" lang="ne" hreflang="ne" data-title="डार्क म्याटर" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="nepalski" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E6%9A%97%E9%BB%92%E7%89%A9%E8%B3%AA" title="暗黒物質 – japoński" lang="ja" hreflang="ja" data-title="暗黒物質" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="japoński" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/M%C3%B8rk_materie" title="Mørk materie – norweski (bokmål)" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Mørk materie" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="norweski (bokmål)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nn mw-list-item"><a href="https://nn.wikipedia.org/wiki/M%C3%B8rk_materie" title="Mørk materie – norweski (nynorsk)" lang="nn" hreflang="nn" data-title="Mørk materie" data-language-autonym="Norsk nynorsk" data-language-local-name="norweski (nynorsk)" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk nynorsk</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-oc mw-list-item"><a href="https://oc.wikipedia.org/wiki/Mat%C3%A8ria_escura" title="Matèria escura – oksytański" lang="oc" hreflang="oc" data-title="Matèria escura" data-language-autonym="Occitan" data-language-local-name="oksytański" class="interlanguage-link-target"><span>Occitan</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-om mw-list-item"><a href="https://om.wikipedia.org/wiki/Watana_dukkanaa" title="Watana dukkanaa – oromo" lang="om" hreflang="om" data-title="Watana dukkanaa" data-language-autonym="Oromoo" data-language-local-name="oromo" class="interlanguage-link-target"><span>Oromoo</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%B9%E0%A8%A8%E0%A9%87%E0%A8%B0_%E0%A8%AA%E0%A8%A6%E0%A8%BE%E0%A8%B0%E0%A8%A5" title="ਹਨੇਰ ਪਦਾਰਥ – pendżabski" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਹਨੇਰ ਪਦਾਰਥ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="pendżabski" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pnb mw-list-item"><a href="https://pnb.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9_%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB%81" title="تاریک مادہ – Western Punjabi" lang="pnb" hreflang="pnb" data-title="تاریک مادہ" data-language-autonym="پنجابی" data-language-local-name="Western Punjabi" class="interlanguage-link-target"><span>پنجابی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ps mw-list-item"><a href="https://ps.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1%D9%87_%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87" title="تياره ماده – paszto" lang="ps" hreflang="ps" data-title="تياره ماده" data-language-autonym="پښتو" data-language-local-name="paszto" class="interlanguage-link-target"><span>پښتو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Mat%C3%A9ria_escura" title="Matéria escura – portugalski" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Matéria escura" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="portugalski" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ro mw-list-item"><a href="https://ro.wikipedia.org/wiki/Materia_%C3%AEntunecat%C4%83" title="Materia întunecată – rumuński" lang="ro" hreflang="ro" data-title="Materia întunecată" data-language-autonym="Română" data-language-local-name="rumuński" class="interlanguage-link-target"><span>Română</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%91%D0%BC%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F" title="Тёмная материя – rosyjski" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Тёмная материя" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="rosyjski" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sco mw-list-item"><a href="https://sco.wikipedia.org/wiki/Daurk_maiter" title="Daurk maiter – scots" lang="sco" hreflang="sco" data-title="Daurk maiter" data-language-autonym="Scots" data-language-local-name="scots" class="interlanguage-link-target"><span>Scots</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-scn mw-list-item"><a href="https://scn.wikipedia.org/wiki/Materia_n%C3%ACvira" title="Materia nìvira – sycylijski" lang="scn" hreflang="scn" data-title="Materia nìvira" data-language-autonym="Sicilianu" data-language-local-name="sycylijski" class="interlanguage-link-target"><span>Sicilianu</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-si mw-list-item"><a href="https://si.wikipedia.org/wiki/%E0%B6%85%E0%B6%B3%E0%B7%94%E0%B6%BB%E0%B7%94_%E0%B6%B4%E0%B6%AF%E0%B7%8F%E0%B6%BB%E0%B7%8A%E0%B6%AE%E0%B6%BA" title="අඳුරු පදාර්ථය – syngaleski" lang="si" hreflang="si" data-title="අඳුරු පදාර්ථය" data-language-autonym="සිංහල" data-language-local-name="syngaleski" class="interlanguage-link-target"><span>සිංහල</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-simple mw-list-item"><a href="https://simple.wikipedia.org/wiki/Dark_matter" title="Dark matter – Simple English" lang="en-simple" hreflang="en-simple" data-title="Dark matter" data-language-autonym="Simple English" data-language-local-name="Simple English" class="interlanguage-link-target"><span>Simple English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sd mw-list-item"><a href="https://sd.wikipedia.org/wiki/%DA%AA%D8%A7%D8%B1%D9%88_%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%88" title="ڪارو مادو – sindhi" lang="sd" hreflang="sd" data-title="ڪارو مادو" data-language-autonym="سنڌي" data-language-local-name="sindhi" class="interlanguage-link-target"><span>سنڌي</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Temn%C3%A1_hmota" title="Temná hmota – słowacki" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Temná hmota" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="słowacki" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sl mw-list-item"><a href="https://sl.wikipedia.org/wiki/Temna_snov" title="Temna snov – słoweński" lang="sl" hreflang="sl" data-title="Temna snov" data-language-autonym="Slovenščina" data-language-local-name="słoweński" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenščina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ckb mw-list-item"><a href="https://ckb.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%AF%DB%95%DB%8C_%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9" title="ماددەی تاریک – sorani" lang="ckb" hreflang="ckb" data-title="ماددەی تاریک" data-language-autonym="کوردی" data-language-local-name="sorani" class="interlanguage-link-target"><span>کوردی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sr mw-list-item"><a href="https://sr.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B0%D0%BC%D0%BD%D0%B0_%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%98%D0%B0" title="Тамна материја – serbski" lang="sr" hreflang="sr" data-title="Тамна материја" data-language-autonym="Српски / srpski" data-language-local-name="serbski" class="interlanguage-link-target"><span>Српски / srpski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sh mw-list-item"><a href="https://sh.wikipedia.org/wiki/Tamna_tvar" title="Tamna tvar – serbsko-chorwacki" lang="sh" hreflang="sh" data-title="Tamna tvar" data-language-autonym="Srpskohrvatski / српскохрватски" data-language-local-name="serbsko-chorwacki" class="interlanguage-link-target"><span>Srpskohrvatski / српскохрватски</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Pime%C3%A4_aine" title="Pimeä aine – fiński" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Pimeä aine" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="fiński" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sv mw-list-item"><a href="https://sv.wikipedia.org/wiki/M%C3%B6rk_materia" title="Mörk materia – szwedzki" lang="sv" hreflang="sv" data-title="Mörk materia" data-language-autonym="Svenska" data-language-local-name="szwedzki" class="interlanguage-link-target"><span>Svenska</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tl mw-list-item"><a href="https://tl.wikipedia.org/wiki/Dark_matter" title="Dark matter – tagalski" lang="tl" hreflang="tl" data-title="Dark matter" data-language-autonym="Tagalog" data-language-local-name="tagalski" class="interlanguage-link-target"><span>Tagalog</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%95%E0%AE%B0%E0%AF%81%E0%AE%AE%E0%AF%8D%E0%AE%AA%E0%AF%8A%E0%AE%B0%E0%AF%81%E0%AE%B3%E0%AF%8D_(%E0%AE%B5%E0%AE%BE%E0%AE%A9%E0%AE%BF%E0%AE%AF%E0%AE%B2%E0%AF%8D)" title="கரும்பொருள் (வானியல்) – tamilski" lang="ta" hreflang="ta" data-title="கரும்பொருள் (வானியல்)" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="tamilski" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kab mw-list-item"><a href="https://kab.wikipedia.org/wiki/Tanga_tamallast" title="Tanga tamallast – kabylski" lang="kab" hreflang="kab" data-title="Tanga tamallast" data-language-autonym="Taqbaylit" data-language-local-name="kabylski" class="interlanguage-link-target"><span>Taqbaylit</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tt mw-list-item"><a href="https://tt.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%B0%D1%80%D0%B0_%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B4%D3%99" title="Кара матдә – tatarski" lang="tt" hreflang="tt" data-title="Кара матдә" data-language-autonym="Татарча / tatarça" data-language-local-name="tatarski" class="interlanguage-link-target"><span>Татарча / tatarça</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%AA%E0%B8%AA%E0%B8%B2%E0%B8%A3%E0%B8%A1%E0%B8%B7%E0%B8%94" title="สสารมืด – tajski" lang="th" hreflang="th" data-title="สสารมืด" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="tajski" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-tr mw-list-item"><a href="https://tr.wikipedia.org/wiki/Karanl%C4%B1k_madde" title="Karanlık madde – turecki" lang="tr" hreflang="tr" data-title="Karanlık madde" data-language-autonym="Türkçe" data-language-local-name="turecki" class="interlanguage-link-target"><span>Türkçe</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%B5%D0%BC%D0%BD%D0%B0_%D0%BC%D0%B0%D1%82%D0%B5%D1%80%D1%96%D1%8F" title="Темна матерія – ukraiński" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Темна матерія" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="ukraiński" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ur mw-list-item"><a href="https://ur.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%DA%A9_%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB%81" title="تاریک مادہ – urdu" lang="ur" hreflang="ur" data-title="تاریک مادہ" data-language-autonym="اردو" data-language-local-name="urdu" class="interlanguage-link-target"><span>اردو</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vec mw-list-item"><a href="https://vec.wikipedia.org/wiki/Mat%C3%A8ria_oscura" title="Matèria oscura – wenecki" lang="vec" hreflang="vec" data-title="Matèria oscura" data-language-autonym="Vèneto" data-language-local-name="wenecki" class="interlanguage-link-target"><span>Vèneto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-vi mw-list-item"><a href="https://vi.wikipedia.org/wiki/V%E1%BA%ADt_ch%E1%BA%A5t_t%E1%BB%91i" title="Vật chất tối – wietnamski" lang="vi" hreflang="vi" data-title="Vật chất tối" data-language-autonym="Tiếng Việt" data-language-local-name="wietnamski" class="interlanguage-link-target"><span>Tiếng Việt</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-wuu mw-list-item"><a href="https://wuu.wikipedia.org/wiki/%E6%9A%97%E7%89%A9%E8%B4%A8" title="暗物质 – wu" lang="wuu" hreflang="wuu" data-title="暗物质" data-language-autonym="吴语" data-language-local-name="wu" class="interlanguage-link-target"><span>吴语</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E6%9A%97%E7%89%A9%E8%B3%AA" title="暗物質 – kantoński" lang="yue" hreflang="yue" data-title="暗物質" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="kantoński" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-diq mw-list-item"><a href="https://diq.wikipedia.org/wiki/Madeyo_tari" title="Madeyo tari – Zazaki" lang="diq" hreflang="diq" data-title="Madeyo tari" data-language-autonym="Zazaki" data-language-local-name="Zazaki" class="interlanguage-link-target"><span>Zazaki</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E6%9A%97%E7%89%A9%E8%B4%A8" title="暗物质 – chiński" lang="zh" hreflang="zh" data-title="暗物质" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="chiński" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q79925#sitelinks-wikipedia" title="Edytuj linki pomiędzy wersjami językowymi" class="wbc-editpage">Edytuj linki</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="Przestrzenie nazw"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Ciemna_materia" title="Zobacz stronę treści [c]" accesskey="c"><span>Artykuł</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Dyskusja:Ciemna_materia" rel="discussion" title="Dyskusja o zawartości tej strony [t]" accesskey="t"><span>Dyskusja</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Zmień wariant języka" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">polski</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="Widok"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/Ciemna_materia"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-ve-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-edit" class="collapsible vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;action=history" title="Starsze wersje tej strony [h]" accesskey="h"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="Narzędzia" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">Narzędzia</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Narzędzia</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">ukryj</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="Więcej opcji" > <div class="vector-menu-heading"> Działania </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/Ciemna_materia"><span>Czytaj</span></a></li><li id="ca-more-ve-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;veaction=edit" title="Edytuj tę stronę [v]" accesskey="v"><span>Edytuj</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="collapsible vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;action=edit" title="Edycja kodu źródłowego strony [e]" accesskey="e"><span>Edytuj kod źródłowy</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;action=history"><span>Wyświetl historię</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> Ogólne </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Linkuj%C4%85ce/Ciemna_materia" title="Pokaż listę wszystkich stron linkujących do tej strony [j]" accesskey="j"><span>Linkujące</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Zmiany_w_linkowanych/Ciemna_materia" rel="nofollow" title="Ostatnie zmiany w stronach, do których ta strona linkuje [k]" accesskey="k"><span>Zmiany w linkowanych</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//pl.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Prześlij_plik" title="Prześlij pliki [u]" accesskey="u"><span>Prześlij plik</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/Specjalna:Strony_specjalne" title="Lista wszystkich stron specjalnych [q]" accesskey="q"><span>Strony specjalne</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;oldid=75020235" title="Stały link do tej wersji tej strony"><span>Link do tej wersji</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;action=info" title="Więcej informacji na temat tej strony"><span>Informacje o tej stronie</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Cytuj&amp;page=Ciemna_materia&amp;id=75020235&amp;wpFormIdentifier=titleform" title="Informacja o tym jak należy cytować tę stronę"><span>Cytowanie tego artykułu</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Skr%C3%B3%C4%87_adres_URL&amp;url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FCiemna_materia"><span>Zobacz skrócony adres URL</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Kod_QR&amp;url=https%3A%2F%2Fpl.wikipedia.org%2Fwiki%2FCiemna_materia"><span>Pobierz kod QR</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> Drukuj lub eksportuj </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCka&amp;bookcmd=book_creator&amp;referer=Ciemna+materia"><span>Utwórz książkę</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Specjalna:DownloadAsPdf&amp;page=Ciemna_materia&amp;action=show-download-screen"><span>Pobierz jako PDF</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;printable=yes" title="Wersja do wydruku [p]" accesskey="p"><span>Wersja do druku</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> W innych projektach </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="wb-otherproject-link wb-otherproject-commons mw-list-item"><a href="https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Dark_matter" hreflang="en"><span>Wikimedia Commons</span></a></li><li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q79925" title="Link do powiązanego elementu w repozytorium danych [g]" accesskey="g"><span>Element Wikidanych</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="Narzędzia dla stron"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="Wygląd"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">Wygląd</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">przypnij</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">ukryj</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">Z Wikipedii, wolnej encyklopedii</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="pl" dir="ltr"><figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:DMPie_2013_pl.svg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/DMPie_2013_pl.svg/220px-DMPie_2013_pl.svg.png" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/DMPie_2013_pl.svg/330px-DMPie_2013_pl.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3a/DMPie_2013_pl.svg/440px-DMPie_2013_pl.svg.png 2x" data-file-width="341" data-file-height="341" /></a><figcaption>Szacowany udział <a href="/wiki/Ciemna_energia" title="Ciemna energia">ciemnej energii</a> i ciemnej materii w energii Wszechświata<sup id="cite_ref-Planck_1-0" class="reference"><a href="#cite_note-Planck-1">[1]</a></sup>:<br />68,3% to ciemna energia, 26,8% to ciemna materia, 4,9% to <a href="/wiki/Zwyk%C5%82a_materia" title="Zwykła materia">zwykła materia</a> – <a href="/wiki/O%C5%9Brodek_mi%C4%99dzygalaktyczny" title="Ośrodek międzygalaktyczny">międzygalaktyczny gaz</a> oraz gwiazdy</figcaption></figure> <p><b>Ciemna materia</b> (<a href="/wiki/J%C4%99zyk_angielski" title="Język angielski">ang.</a> <i>dark matter</i>) – <a href="/wiki/Hipoteza" title="Hipoteza">hipotetyczna</a> <a href="/wiki/Materia_(fizyka)" title="Materia (fizyka)">materia</a> nieemitująca i nieodbijająca <a href="/wiki/Promieniowanie_elektromagnetyczne" title="Promieniowanie elektromagnetyczne">promieniowania elektromagnetycznego</a>. Jej istnienie zdradzają jedynie wywierane przez nią efekty <a href="/wiki/Grawitacja" title="Grawitacja">grawitacyjne</a><sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2">[2]</a></sup>. Według danych zebranych na podstawie obserwacji dużych struktur kosmicznych, interpretowanych w kategoriach <a href="/wiki/R%C3%B3wnania_Friedmana" title="Równania Friedmana">równań Friedmana</a> i <a href="/wiki/Metryka_Friedmana-Lema%C3%AEtre%E2%80%99a-Robertsona-Walkera" title="Metryka Friedmana-Lemaître’a-Robertsona-Walkera">metryki Friedmana-Lemaître'a-Robertsona-Walkera</a>, ciemna materia to ok. 27% bilansu masy-energii <a href="/wiki/Wszech%C5%9Bwiat" title="Wszechświat">Wszechświata</a>, obok <a href="/wiki/Zwyk%C5%82a_materia" title="Zwykła materia">materii zwykłej</a> (widzialnej) i dominującej <a href="/wiki/Ciemna_energia" title="Ciemna energia">ciemnej energii</a>. </p><p>Postulat istnienia ciemnej materii jest obecnie dominującym wytłumaczeniem obserwowanych anomalii w rotacji galaktyk oraz ruchu galaktyk w gromadach, ale nadal materia ta nie została odkryta, a jej natura pozostaje nieznana. Proponowane są także inne, obecnie mniej popularne teorie starające się wyjaśniać fakty obserwacyjne, takie jak <a href="/wiki/Zmodyfikowana_dynamika_newtonowska" title="Zmodyfikowana dynamika newtonowska">zmodyfikowana dynamika newtonowska</a> i inne teorie zmodyfikowanej grawitacji, między innymi <a href="/wiki/Grawitacja_kwantowa" title="Grawitacja kwantowa">grawitacja kwantowa</a><sup id="cite_ref-localgroup_3-0" class="reference"><a href="#cite_note-localgroup-3">[3]</a></sup> czy kontrowersyjna teoria MiHsC<sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4">[4]</a></sup>. </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Historia">Historia</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;veaction=edit&amp;section=1" title="Edytuj sekcję: Historia" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;action=edit&amp;section=1" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Historia"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:Abell_520.PNG" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Abell_520.PNG/220px-Abell_520.PNG" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Abell_520.PNG/330px-Abell_520.PNG 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c1/Abell_520.PNG/440px-Abell_520.PNG 2x" data-file-width="792" data-file-height="792" /></a><figcaption>Gromada galaktyk <a href="/wiki/Abell_520" title="Abell 520">Abell 520</a> (kolor niebieski – ciemna materia, kolor różowy – gorący gaz)<sup id="cite_ref-swiatnauki_5-0" class="reference"><a href="#cite_note-swiatnauki-5">[5]</a></sup></figcaption></figure> <p>W 1933 roku <a href="/wiki/Fritz_Zwicky" title="Fritz Zwicky">Fritz Zwicky</a> zauważył, że galaktyki należące do <a href="/wiki/Abell_1656" title="Abell 1656">gromady Coma</a> poruszają się tak szybko, że biorąc pod uwagę oddziaływanie grawitacyjne jedynie widzialnej materii, niektóre z galaktyk powinny być wyrzucone z gromady. Jego wyliczenia wskazywały, że większość masy gromady musi być skoncentrowana w jakiejś niewidzialnej, ciemnej materii. Do podobnych wniosków doszedł <a href="/wiki/Sinclair_Smith" title="Sinclair Smith">Sinclair Smith</a> z <a href="/wiki/Mount_Wilson_Observatory" title="Mount Wilson Observatory">Mount Wilson Observatory</a> na podstawie obserwacji <a href="/wiki/Gromada_w_Pannie" title="Gromada w Pannie">gromady w Pannie</a>. Początkowe obserwacje i wnioski z nich wynikające były obarczone szeregiem niepewności i ograniczeń, a obserwacje Zwicky'ego i Smitha nie przekonały środowiska naukowego<sup id="cite_ref-greene294_6-0" class="reference"><a href="#cite_note-greene294-6">[6]</a></sup>. </p><p>W latach 70. i 80. XX wieku liczne obserwacje, zwłaszcza <a href="/wiki/Krzywa_rotacji_galaktyki" title="Krzywa rotacji galaktyki">krzywych rotacji galaktyk</a> przeprowadzone przez <a href="/wiki/Vera_Rubin" title="Vera Rubin">Verę Rubin</a> i współpracowników<sup id="cite_ref-rubin_7-0" class="reference"><a href="#cite_note-rubin-7">[7]</a></sup><sup id="cite_ref-greene294_6-1" class="reference"><a href="#cite_note-greene294-6">[6]</a></sup> wykazały, że masa obserwowanej materii we Wszechświecie jest niewystarczająca, aby wytłumaczyć istniejące siły grawitacji wewnątrz <a href="/wiki/Galaktyka" title="Galaktyka">galaktyk</a> i pomiędzy nimi. W szczególności gwiazdy na obrzeżach galaktyk poruszają się znacznie szybciej, niż wynikałoby to z przyciągania przez obserwowaną materię<sup id="cite_ref-greene294_6-2" class="reference"><a href="#cite_note-greene294-6">[6]</a></sup>. </p><p>Tę sytuację próbowano tłumaczyć m.in. zakładając, że grawitacja na dużych odległościach działa inaczej, niż to wynika z <a href="/wiki/Mechanika_klasyczna" title="Mechanika klasyczna">mechaniki klasycznej</a> (patrz <a href="/wiki/Zmodyfikowana_dynamika_newtonowska" title="Zmodyfikowana dynamika newtonowska">MOND</a>), albo że galaktyki otacza niewidoczne dla nas <a href="/wiki/Halo_galaktyczne" title="Halo galaktyczne">halo</a>, zawierające brakującą masę. </p><p>Początkowo termin „ciemna materia” był bardzo kontrowersyjny, gdyż sprawiał wrażenie typowej hipotezy stworzonej <i>ad hoc</i>. Obserwacje <a href="/wiki/Soczewkowanie_grawitacyjne" title="Soczewkowanie grawitacyjne">soczewkowania grawitacyjnego</a> umożliwiły z czasem określenie prawdopodobnego rozkładu nieobserwowanej materii, co przekonało do jej istnienia większość środowiska naukowego<sup id="cite_ref-griest_8-0" class="reference"><a href="#cite_note-griest-8">[8]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Dane_obserwacyjne">Dane obserwacyjne</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;veaction=edit&amp;section=2" title="Edytuj sekcję: Dane obserwacyjne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;action=edit&amp;section=2" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Dane obserwacyjne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Istnieje pięć detektorów ciemnej materii<sup id="cite_ref-wired_9-0" class="reference"><a href="#cite_note-wired-9">[9]</a></sup>, do tej pory jednak bezpośrednio nie zaobserwowano żadnych cząstek ciemnej materii<sup id="cite_ref-atra_10-0" class="reference"><a href="#cite_note-atra-10">[10]</a></sup><sup id="cite_ref-ut_11-0" class="reference"><a href="#cite_note-ut-11">[11]</a></sup><sup id="cite_ref-eso_12-0" class="reference"><a href="#cite_note-eso-12">[12]</a></sup>. </p><p>Za jeden z dowodów jej istnienia przyjmuje się dane obserwacyjne <a href="/wiki/Gromada_galaktyk_1E0657-558" title="Gromada galaktyk 1E0657-558">gromady galaktyk Pocisk</a>, opublikowane w sierpniu 2006. Obok miejsca zderzenia dwóch <a href="/wiki/Gromada_galaktyk" title="Gromada galaktyk">gromad galaktyk</a> znajdują się obszary soczewkujące grawitacyjnie, w których nie znajdują się gwiazdy ani gaz. Zawierają one prawdopodobnie materię nieoddziałującą ze zwykłą materią, która nie została wyhamowana w czasie zderzenia<sup id="cite_ref-clowe_13-0" class="reference"><a href="#cite_note-clowe-13">[13]</a></sup><sup id="cite_ref-tuttle_14-0" class="reference"><a href="#cite_note-tuttle-14">[14]</a></sup>. </p><p>Ograniczeń na zawartość ciemnej materii we Wszechświecie opisanym standardowym modelem kosmologicznym dostarczają dane z obserwacji <a href="/wiki/Mikrofalowe_promieniowanie_t%C5%82a" title="Mikrofalowe promieniowanie tła">mikrofalowego promieniowania tła</a> z satelitów <a href="/wiki/WMAP" class="mw-redirect" title="WMAP">WMAP</a><sup id="cite_ref-komatsu_15-0" class="reference"><a href="#cite_note-komatsu-15">[15]</a></sup> i <a href="/wiki/Planck_(misja_kosmiczna)" title="Planck (misja kosmiczna)">Planck</a><sup id="cite_ref-Planck_1-1" class="reference"><a href="#cite_note-Planck-1">[1]</a></sup>, w połączeniu z danymi o odległościach uzyskanych z obserwacji <a href="/wiki/Supernowa" title="Supernowa">supernowych</a> typu Ia<sup id="cite_ref-perlmutter_16-0" class="reference"><a href="#cite_note-perlmutter-16">[16]</a></sup> oraz danymi o wielkoskalowej strukturze <a href="/wiki/Wszech%C5%9Bwiat" title="Wszechświat">Wszechświata</a> na podstawie obserwacji rentgenowskich <a href="/wiki/Gromada_galaktyk" title="Gromada galaktyk">gromad galaktyk</a> dokonanych przez satelity <a href="/wiki/Teleskop_kosmiczny_Chandra" title="Teleskop kosmiczny Chandra">Chandra</a> i <a href="/wiki/ROSAT" title="ROSAT">ROSAT</a><sup id="cite_ref-allen_17-0" class="reference"><a href="#cite_note-allen-17">[17]</a></sup>. </p><p>Oprócz danych obserwacyjnych pośrednio świadczących o istnieniu ciemnej materii, istnieją także dane obserwacyjne przeczące teoriom o istnieniu i rozmieszczeniu ciemnej materii. Badania wskazują, że ciemna materia nie jest obecna w naszej części <a href="/wiki/Droga_Mleczna" title="Droga Mleczna">Drogi Mlecznej</a>, jak przewiduje to teoria opisująca wpływ ciemnej materii na prędkość rotacji gwiazd w Galaktyce. Według teorii przewidujących istnienie ciemnej materii, w części Galaktyki, w której znajduje się nasze <a href="/wiki/S%C5%82o%C5%84ce" title="Słońce">Słońce</a>, powinno znajdować się pomiędzy 0,4 a 1 kg ciemnej materii w przestrzeni równej objętości Ziemi. Według badań <a href="/wiki/Europejskie_Obserwatorium_Po%C5%82udniowe" title="Europejskie Obserwatorium Południowe">European Southern Observatory</a> (ESO) faktyczna zawartość ciemnej materii wynosi 0,00&#160;±&#160;0,07 kg w objętości o rozmiarach Ziemi, co kwestionuje współcześnie znane modele ciemnej materii<sup id="cite_ref-eso_12-1" class="reference"><a href="#cite_note-eso-12">[12]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Właściwości_i_hipotezy_wyjaśniające"><span id="W.C5.82a.C5.9Bciwo.C5.9Bci_i_hipotezy_wyja.C5.9Bniaj.C4.85ce"></span>Właściwości i hipotezy wyjaśniające</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;veaction=edit&amp;section=3" title="Edytuj sekcję: Właściwości i hipotezy wyjaśniające" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;action=edit&amp;section=3" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Właściwości i hipotezy wyjaśniające"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <figure class="mw-default-size" typeof="mw:File/Thumb"><a href="/wiki/Plik:CL0024%2B17.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/CL0024%2B17.jpg/220px-CL0024%2B17.jpg" decoding="async" width="220" height="220" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/CL0024%2B17.jpg/330px-CL0024%2B17.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c3/CL0024%2B17.jpg/440px-CL0024%2B17.jpg 2x" data-file-width="3921" data-file-height="3921" /></a><figcaption>Mozaika zdjęć <a href="/wiki/Gromada_galaktyk" title="Gromada galaktyk">gromady galaktyk</a> CL0024+17 zrobionych przez <a href="/wiki/Kosmiczny_Teleskop_Hubble%E2%80%99a" title="Kosmiczny Teleskop Hubble’a">Kosmiczny Teleskop Hubble’a</a>, pokazująca <a href="/wiki/Soczewkowanie_grawitacyjne" title="Soczewkowanie grawitacyjne">soczewkowanie grawitacyjne</a> pierścienia ciemnej materii</figcaption></figure> <p>Zgodnie ze współczesnymi hipotezami, ciemna materia występuje w całym Wszechświecie, zarówno w przestrzeni międzygwiezdnej wewnątrz <a href="/wiki/Galaktyka" title="Galaktyka">galaktyk</a> (w <a href="/wiki/Droga_Mleczna" title="Droga Mleczna">Drodze Mlecznej</a> tworzy dysk o grubości około 300 lat świetlnych, a halo może sięgać nawet 500–600 tysięcy lat świetlnych<sup id="cite_ref-web1_18-0" class="reference"><a href="#cite_note-web1-18">[18]</a></sup><sup id="cite_ref-web2_19-0" class="reference"><a href="#cite_note-web2-19">[19]</a></sup>), jak i <a href="/wiki/Galaktyka#Przestrzeń_międzygalaktyczna" title="Galaktyka">między galaktykami</a>. Nie świeci ona i nie wywiera <a href="/wiki/Ci%C5%9Bnienie" title="Ciśnienie">ciśnienia</a>. Wpływa w istotny sposób na <a href="/wiki/Powstawanie_galaktyk" title="Powstawanie galaktyk">powstawanie galaktyk</a>, <a href="/wiki/Anizotropia" title="Anizotropia">anizotropię</a> <a href="/wiki/Mikrofalowe_promieniowanie_t%C5%82a" title="Mikrofalowe promieniowanie tła">mikrofalowego promieniowania tła</a> i ewolucję Wszechświata. </p><p>Ciemna materia nie musi być zbudowana z jednego rodzaju cząstek. Przypuszcza się istnienie kilku typów ciemnej materii: </p> <ul><li><a href="/wiki/Bariony" title="Bariony">Barionowa</a> ciemna materia – czyli zbudowana m.in. z <a href="/wiki/Proton" title="Proton">protonów</a> i <a href="/wiki/Neutron" title="Neutron">neutronów</a>. Częścią ciemnej materii mogą być masywne nieświecące obiekty <a href="/wiki/MACHO" title="MACHO">MACHO</a> i <a href="/wiki/Br%C4%85zowy_karze%C5%82" title="Brązowy karzeł">brązowe karły</a>.</li> <li>Niebarionowa ciemna materia: <ul><li><a href="/wiki/Gor%C4%85ca_ciemna_materia" title="Gorąca ciemna materia">gorąca ciemna materia</a> – zbudowana z cząstek poruszających się z prędkościami <a href="/wiki/Cz%C4%85stka_relatywistyczna" title="Cząstka relatywistyczna">relatywistycznymi</a>. Takimi cząstkami mogą np. być <a href="/wiki/Neutrino" title="Neutrino">neutrina</a>, choć według obecnej wiedzy nie mogą one stanowić całej ciemnej materii.</li> <li><a href="/wiki/Zimna_ciemna_materia" title="Zimna ciemna materia">zimna ciemna materia</a> – zbudowana z nieoddziałujących elektromagnetycznie masywnych cząstek, poruszających się z mniejszymi prędkościami (<a href="/wiki/WIMP" title="WIMP">WIMP</a>)<sup id="cite_ref-web3_20-0" class="reference"><a href="#cite_note-web3-20">[20]</a></sup>. Nie odkryto dotychczas cząstek, które spełniałyby te wymagania.</li></ul></li></ul> <p>Jedynymi znanymi cząstkami niebarionowej ciemnej materii są <a href="/wiki/Neutrino" title="Neutrino">neutrina</a>. Różne modele teoretyczne postulują istnienie cząstek takich jak <a href="/wiki/Aksjon" title="Aksjon">aksjony</a>, <a href="/wiki/WIMP" title="WIMP">WIMPy</a> i <a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia_Kaluzy-Kleina&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ciemna materia Kaluzy-Kleina (strona nie istnieje)">ciemna materia Kaluzy-Kleina</a> (<a href="/wiki/J%C4%99zyk_angielski" title="Język angielski">ang.</a> <i>Kaluza-Klein Dark Matter</i>, zob. <a href="/wiki/Teoria_Kaluzy-Kleina" title="Teoria Kaluzy-Kleina">teoria Kaluzy-Kleina</a>). Rozważa się też takie cząstki, jak <a href="/wiki/Neutrino_sterylne" title="Neutrino sterylne">neutrino sterylne</a>, <a href="/w/index.php?title=WIMPzilla&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="WIMPzilla (strona nie istnieje)">WIMPzilla</a> (o masie rzędu 10<sup>13</sup> GeV<sup id="cite_ref-zacek_21-0" class="reference"><a href="#cite_note-zacek-21">[21]</a></sup>) i <a href="/w/index.php?title=LIMP_(fizyka)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="LIMP (fizyka) (strona nie istnieje)">LIMPy</a> (<i>leptophilic interacting massive particle</i><sup id="cite_ref-limp_22-0" class="reference"><a href="#cite_note-limp-22">[22]</a></sup>)<sup id="cite_ref-szelc_23-0" class="reference"><a href="#cite_note-szelc-23">[23]</a></sup>. </p><p>Postuluje się także, że ciemna materia może istnieć w formie atomowej, a nie cząstkowej. Oznaczałoby to, że składa się ona nie z cząstek, ale raczej z tworów podobnych do atomów (zwanych <i>dark atoms</i> – „ciemnymi atomami”). „Ciemne atomy” miałyby się składać z odpowiedników <a href="/wiki/Proton" title="Proton">protonów</a> i <a href="/wiki/Elektron" title="Elektron">elektronów</a>. Ta hipoteza ma zdaniem jej twórców tłumaczyć różnego typu rozbieżności w wynikach dotychczas przeprowadzonych eksperymentów związanych z próbami detekcji ciemnej materii<sup id="cite_ref-web5_24-0" class="reference"><a href="#cite_note-web5-24">[24]</a></sup><sup id="cite_ref-web6_25-0" class="reference"><a href="#cite_note-web6-25">[25]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Możliwości_detekcji"><span id="Mo.C5.BCliwo.C5.9Bci_detekcji"></span>Możliwości detekcji</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;veaction=edit&amp;section=4" title="Edytuj sekcję: Możliwości detekcji" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;action=edit&amp;section=4" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Możliwości detekcji"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>Ciemna materia stanowi relikt termiczny <a href="/wiki/Wielki_Wybuch" title="Wielki Wybuch">Wielkiego Wybuchu</a>, ponieważ w wyniku ekspansji Wszechświata w ciągu pierwszych 10 nanosekund odległości między jej cząstkami stały się już tak duże, że nie mogły <a href="/wiki/Anihilacja" title="Anihilacja">anihilować</a> ze sobą. W ten sposób ciemna materia została „zamrożona” z ustaloną gęstością. </p><p>Hipotetyczne możliwości detekcji ciemnej materii opierają się na zaobserwowaniu: </p> <ul><li>produktów anihilacji jej cząstek, która zachodzi obecnie w kosmosie,</li> <li>efektów oddziaływania jej cząstek ze zwykłą materią w wyniku rozpraszania, gdy uzyskana w wyniku tego procesu energia byłaby rejestrowana przez naziemne detektory,</li> <li>produkcji cząstek ciemnej materii w zderzaczach (zasadniczo mierzalna byłaby jedynie detekcja produktu ubocznego, czyli cząstki zwykłej materii).</li></ul> <p>W wyniku anihilacji cząstek ciemnej materii ze sobą (mogą one być tzw. <a href="/wiki/Fermion_Majorany" title="Fermion Majorany">cząstkami Majorany</a>) mogłaby być wyprodukowana znaczna liczba fotonów <a href="/wiki/Promieniowanie_gamma" title="Promieniowanie gamma">gamma</a>, jak również protony i antyprotony. Poszukiwaniem tego typu sygnału w kosmosie zajmuje się m.in. <a href="/wiki/Fermi_Gamma-ray_Space_Telescope" title="Fermi Gamma-ray Space Telescope">teleskop Fermiego</a>, przeszukując okolice <a href="/wiki/Centrum_Galaktyki" title="Centrum Galaktyki">Centrum Galaktyki</a><sup id="cite_ref-hooper_26-0" class="reference"><a href="#cite_note-hooper-26">[26]</a></sup>. Także teleskopy naziemne działające w zakresie TeV, takie jak <a href="/wiki/High_Energy_Stereoscopic_System" title="High Energy Stereoscopic System">HESS</a>, zajmują się poszukiwaniem sygnałów obecności ciemnej materii w galaktykach karłowatych i gromadach galaktyk<sup id="cite_ref-aharonian_27-0" class="reference"><a href="#cite_note-aharonian-27">[27]</a></sup>, aczkolwiek aby uzyskać wiarygodne ograniczenia, trzeba przeanalizować również inne źródła wysokoenergetycznego promieniowania, takie jak <a href="/wiki/Pulsar" title="Pulsar">pulsary</a>. </p><p>Bezpośrednia detekcja cząstek ciemnej materii w wyniku rozpraszania wymaga bardzo czułych detektorów umieszczonych głęboko pod ziemią, ponieważ uzyskiwane energie fotonów emitowanych w wyniku odrzutu powinny być rzędu co najwyżej 100 keV. Jak na razie jedynie eksperyment <a href="/w/index.php?title=DAMA/LIBRA&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="DAMA/LIBRA (strona nie istnieje)">DAMA/LIBRA</a> szczyci się uzyskaniem pozytywnego wyniku, jednak budzi on jeszcze wiele kontrowersji, ponieważ analiza danych została oparta na okresowej modulacji sygnału w cyklu rocznego ruchu Ziemi. Inne eksperymenty, takie jak <a href="/w/index.php?title=XENON&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="XENON (strona nie istnieje)">XENON</a>, <a href="/w/index.php?title=EDELWEISS&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="EDELWEISS (strona nie istnieje)">EDELWEISS</a> czy <a href="/w/index.php?title=ZEPLIN&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="ZEPLIN (strona nie istnieje)">ZEPLIN</a>, podają wyniki oparte na dokładniejszej analizie tła i jak na razie nie potwierdziły obserwacji cząstek WIMP. </p><p>Produkcję cząstek ciemnej materii próbuje się odkryć przy użyciu wielkich zderzaczy: <a href="/wiki/Wielki_Zderzacz_Hadron%C3%B3w" title="Wielki Zderzacz Hadronów">LHC</a> i <a href="/wiki/Tevatron" title="Tevatron">Tevatronu</a>. Metoda detekcji jest pośrednia i polega w tym wypadku na ustaleniu brakującej energii, którą uniosła ze sobą powstała w wyniku zderzenia cząstka ciemnej materii. Cząstka ta nie jest rejestrowana, a niepewność dotyczy także czasu jej stabilności (z eksperymentu wiadomo byłoby jedynie, że cząstka żyje co najmniej tak długo, aby opuścić <a href="/wiki/Detektor" title="Detektor">detektor</a>). </p><p>Według fizyków z <a href="/wiki/Uniwersytet_Browna" title="Uniwersytet Browna">Brown University</a> minimalna masa cząstek ciemnej materii musi wynosić przynajmniej 40 <a href="/wiki/Elektronowolt" title="Elektronowolt">GeV</a>, co podaje w wątpliwość wyniki eksperymentów DAMA/LIBRA, <a href="/w/index.php?title=CoGeNT&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="CoGeNT (strona nie istnieje)">CoGeNT</a> i <a href="/w/index.php?title=CRESST&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="CRESST (strona nie istnieje)">CRESST</a>, w ramach których odkryto cząstki podejrzewane o bycie ciemną materią, ale z mniejszą masą wynoszącą pomiędzy 7 a 12 GeV<sup id="cite_ref-web4_28-0" class="reference"><a href="#cite_note-web4-28">[28]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Hipotezy_alternatywne">Hipotezy alternatywne</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;veaction=edit&amp;section=5" title="Edytuj sekcję: Hipotezy alternatywne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;action=edit&amp;section=5" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Hipotezy alternatywne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><a href="/wiki/Mechanika_kwantowa" title="Mechanika kwantowa">Mechanika kwantowa</a> i ogólna <a href="/wiki/Teoria_wzgl%C4%99dno%C5%9Bci" title="Teoria względności">teoria względności</a> nie przewidują istnienia ciemnej materii, więc określenie, czym ona tak naprawdę jest, mogłoby być równoważne stworzeniu bardziej kompleksowej teorii wszechświata<sup id="cite_ref-sfn_29-0" class="reference"><a href="#cite_note-sfn-29">[29]</a></sup>. Istnieje kilka hipotez alternatywnych, próbujących tłumaczyć w inny sposób zjawiska, z powodu których stworzono hipotezę ciemnej materii. Są to między innymi <a href="/wiki/Grawitacja_kwantowa" title="Grawitacja kwantowa">grawitacja kwantowa</a> i <a href="/wiki/Zmodyfikowana_dynamika_newtonowska" title="Zmodyfikowana dynamika newtonowska">zmodyfikowana dynamika newtonowska</a>, opracowana przez izraelskiego fizyka <a href="/wiki/Mordechaj_Milgrom" title="Mordechaj Milgrom">Mordechaja Milgroma</a>. W jego <a href="/wiki/Dynamika_(fizyka)" title="Dynamika (fizyka)">dynamice</a> prawo mówiące, że <a href="/wiki/Si%C5%82a" title="Siła">siła</a> jest wprost proporcjonalna do masy i odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odległości, ulega modyfikacji w przypadku, gdy oddziaływanie jest bardzo słabe. </p><p>Zmodyfikowane równanie <a href="/wiki/Isaac_Newton" title="Isaac Newton">Newtona</a> ma postać: </p> <dl><dd><dl><dd><span class="mwe-math-element"><span class="mwe-math-mathml-inline mwe-math-mathml-a11y" style="display: none;"><math xmlns="http://www.w3.org/1998/Math/MathML" alttext="{\displaystyle m{\vec {a}}\left({\frac {a}{a+a_{0}}}\right)={\vec {F}}}"> <semantics> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mstyle displaystyle="true" scriptlevel="0"> <mi>m</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mover> <mi>a</mi> <mo stretchy="false">&#x2192;<!-- → --></mo> </mover> </mrow> </mrow> <mrow> <mo>(</mo> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mfrac> <mi>a</mi> <mrow> <mi>a</mi> <mo>+</mo> <msub> <mi>a</mi> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mn>0</mn> </mrow> </msub> </mrow> </mfrac> </mrow> <mo>)</mo> </mrow> <mo>=</mo> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mrow class="MJX-TeXAtom-ORD"> <mover> <mi>F</mi> <mo stretchy="false">&#x2192;<!-- → --></mo> </mover> </mrow> </mrow> </mstyle> </mrow> <annotation encoding="application/x-tex">{\displaystyle m{\vec {a}}\left({\frac {a}{a+a_{0}}}\right)={\vec {F}}}</annotation> </semantics> </math></span><img src="https://wikimedia.org/api/rest_v1/media/math/render/svg/3826ac9aa8cf53cddfeb08d4997aca9eb249ea00" class="mwe-math-fallback-image-inline mw-invert skin-invert" aria-hidden="true" style="vertical-align: -2.505ex; width:19.138ex; height:6.176ex;" alt="{\displaystyle m{\vec {a}}\left({\frac {a}{a+a_{0}}}\right)={\vec {F}}}"></span></dd></dl></dd></dl> <p>gdzie a<sub>0</sub> jest stałą o wymiarze <a href="/wiki/Przyspieszenie" title="Przyspieszenie">przyspieszenia</a>, a<sub>0</sub> ~ 10<sup>-8</sup> cm/s². </p><p>Według tej teorii siła grawitacji w większych odległościach byłaby większa, niż się obecnie przypuszcza, a to tłumaczyłoby stabilność dysków <a href="/wiki/Galaktyka_spiralna" title="Galaktyka spiralna">galaktyk spiralnych</a>. Idea zmodyfikowanej teorii grawitacji dobrze tłumaczy <a href="/wiki/Krzywa_rotacji_galaktyki" title="Krzywa rotacji galaktyki">krzywe rotacji galaktyk</a> i nie wymaga wprowadzania ciemnej materii. Relatywistycznym uogólnieniem MOND jest <a href="/wiki/Grawitacja_tensorowo-wektorowo-skalarna" title="Grawitacja tensorowo-wektorowo-skalarna">grawitacja tensorowo-wektorowo-skalarna</a> (TeVeS, Tensor-vector-scalar gravity). </p><p>Inaczej obserwacje astronomiczne próbuje wyjaśniać teoria <a href="/wiki/Elektryczny_model_kosmosu" title="Elektryczny model kosmosu">plazmowej kosmologii</a>. Przyjmuje się w niej, iż ośrodek międzygwiezdny i międzygalaktyczny to rozrzedzona <a href="/wiki/Plazma" title="Plazma">plazma</a>, której przepływy generują <a href="/wiki/Oddzia%C5%82ywanie_elektromagnetyczne" title="Oddziaływanie elektromagnetyczne">oddziaływanie elektromagnetyczne</a>, mające stanowić tę dodatkową siłę. Doświadczenia <a href="/w/index.php?title=Winston_H._Bostick&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Winston H. Bostick (strona nie istnieje)">Winstona H. Bosticka</a> i symulacje komputerowe <a href="/wiki/Anthony_Peratt" title="Anthony Peratt">Anthony’ego Peratta</a> potwierdzają, że plazma w naturalny sposób tworzy takie struktury, jakie próbuje się wyjaśnić ciemną materią<sup id="cite_ref-Peratt1986b_30-0" class="reference"><a href="#cite_note-Peratt1986b-30">[30]</a></sup><sup id="cite_ref-Lerner_31-0" class="reference"><a href="#cite_note-Lerner-31">[31]</a></sup><sup id="cite_ref-Peratt1983_32-0" class="reference"><a href="#cite_note-Peratt1983-32">[32]</a></sup>. </p><p>Według naukowca <a href="/wiki/CERN" title="CERN">CERN</a>-u <a href="/w/index.php?title=Dragan_Hajdukovi%C4%87&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Dragan Hajduković (strona nie istnieje)">Dragana Hajdukovicia</a> efekty przypisywane istnieniu ciemnej materii mogą być wyjaśnione „grawitacyjną polaryzacją próżni kwantowej” (<i>gravitational polarization of the quantum vacuum</i>). Według współczesnych <a href="/wiki/Fluktuacje_kwantowe" title="Fluktuacje kwantowe">teorii</a> fizyki kwantowej, <a href="/wiki/Pr%C3%B3%C5%BCnia" title="Próżnia">próżnia</a> nie jest nigdy całkowicie pusta; tworzone są w niej ciągle <a href="/wiki/Cz%C4%85stka_wirtualna" title="Cząstka wirtualna">cząstki wirtualne</a> materii i <a href="/wiki/Antymateria" title="Antymateria">antymaterii</a>, które pojawiają się i znikają w bardzo krótkim czasie. Hajduković opracował model matematyczny, według którego cząstki wirtualne materii i antymaterii mają nie tylko przeciwne <a href="/wiki/%C5%81adunek_elektryczny" title="Ładunek elektryczny">ładunki elektryczne</a>, ale także mają przeciwne <a href="/wiki/Grawitacja" title="Grawitacja">oddziaływanie grawitacyjne</a>. Teorie na podobny temat były już wcześniej proponowane przez innych naukowców. Według Hajdukovicia materia ma pozytywny „ładunek grawitacyjny” (przyciągający), a ładunek grawitacyjny antymaterii jest ujemny (odpychający). Według tej teorii materia i antymateria odpychają się wzajemnie, ale ich odpychanie grawitacyjne jest znacznie słabsze od przyciągania elektrostatycznego i pomimo odpychania się, nadal kolidowałyby ze sobą tuż po ich powstaniu w fluktuacjach kwantowych. Według Hajdukovicia w procesie tworzenia się i znikania cząstek wirtualnych mogą się tworzyć spolaryzowane dipole grawitacyjne, których istnienie tłumaczyłoby zachowanie materii w galaktykach bez odwoływania się do ciemnej materii<sup id="cite_ref-ng_33-0" class="reference"><a href="#cite_note-ng-33">[33]</a></sup>. </p><p>W 2011 polsko-chilijski zespół badawczy przy współpracy ze szwajcarskim astrofizykiem z <a href="/wiki/Uniwersytet_Zuryski" title="Uniwersytet Zuryski">Universität Zürich</a> odkrył istnienie gwiazd o niskiej masie w <a href="/wiki/Gromada_kulista" title="Gromada kulista">gromadzie kulistej</a> dzięki wykorzystaniu efektu <a href="/wiki/Mikrosoczewkowanie_grawitacyjne" title="Mikrosoczewkowanie grawitacyjne">mikrosoczewkowania grawitacyjnego</a>. Odkrycie wcześniej niewidzialnych gwiazd w <a href="/wiki/Gromada_Strzelca" title="Gromada Strzelca">gromadzie M22</a> może wyjaśniać problem brakującej masy w gromadach kulistych bez odwoływania się do hipotezy ciemniej materii<sup id="cite_ref-SD_34-0" class="reference"><a href="#cite_note-SD-34">[34]</a></sup>. </p><p>W 2012 belgijski astrofizyk <a href="/w/index.php?title=Pierre_Magain&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Pierre Magain (strona nie istnieje)">Pierre Magain</a> opracował model Wszechświata odrzucający założenia <a href="/wiki/Model_Lambda-CDM" title="Model Lambda-CDM">modelu Lambda-CDM</a><sup id="cite_ref-magain_35-0" class="reference"><a href="#cite_note-magain-35">[35]</a></sup>. Według nowego modelu <a href="/wiki/Wiek_Wszech%C5%9Bwiata" title="Wiek Wszechświata">wiek Wszechświata</a> wynosi pomiędzy 15,4 a 16,5 miliardów lat, a nie 13,82 miliardów, jak się obecnie powszechnie przyjmuje<sup id="cite_ref-magain_35-1" class="reference"><a href="#cite_note-magain-35">[35]</a></sup>. Model zakłada wolniejsze rozszerzanie się Wszechświata w pierwszej fazie po <a href="/wiki/Wielki_Wybuch" title="Wielki Wybuch">Wielkim Wybuchu</a> i opisuje go bez uciekania się do hipotetycznych założeń takich jak ciemna materia<sup id="cite_ref-magain_35-2" class="reference"><a href="#cite_note-magain-35">[35]</a></sup>. </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Zobacz_też"><span id="Zobacz_te.C5.BC"></span>Zobacz też</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;veaction=edit&amp;section=6" title="Edytuj sekcję: Zobacz też" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;action=edit&amp;section=6" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Zobacz też"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="infobox noprint plainlinks" cellpadding="4" role="presentation"> <tbody><tr> <td style="vertical-align:middle; text-align:center; width:30px;"><span class="notpageimage" typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/28px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png" decoding="async" width="28" height="27" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/42px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/67/WiktionaryPl_nodesc.svg/56px-WiktionaryPl_nodesc.svg.png 2x" data-file-width="122" data-file-height="117" /></span></span> </td> <td style="line-height:normal; vertical-align:middle; text-align:center; flex:unset;"><a href="https://pl.wiktionary.org/wiki/ciemna_materia" class="extiw" title="wikt:ciemna materia"><strong>Zobacz hasło</strong> <em>ciemna materia</em> w&#160;Wikisłowniku</a> </td></tr></tbody></table> <ul><li><a href="/wiki/Ciemna_energia" title="Ciemna energia">ciemna energia</a></li> <li><a href="/wiki/Ciemne_promieniowanie" title="Ciemne promieniowanie">dark radiation</a> – hipotetyczna forma promieniowania emitowanego przez ciemną materię</li> <li><a href="/wiki/Materia_egzotyczna" title="Materia egzotyczna">materia egzotyczna</a></li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Przypisy">Przypisy</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;veaction=edit&amp;section=7" title="Edytuj sekcję: Przypisy" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;action=edit&amp;section=7" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Przypisy"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="do-not-make-smaller refsection"><div class="mw-references-wrap mw-references-columns"><ol class="references"> <li id="cite_note-Planck-1"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-Planck_1-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-Planck_1-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Planck/Planck_reveals_an_almost_perfect_Universe">Planck reveals an almost perfect Universe</a>.&#32;<a href="/wiki/Europejska_Agencja_Kosmiczna" title="Europejska Agencja Kosmiczna">Europejska Agencja Kosmiczna</a>,&#32;2013-03-21.&#32;[dostęp 2013-04-01].&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web open-access"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3886514"><i>Ciemna materia</i></a>, [w:] <i><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">Encyklopedia PWN</a></i> [online], <a href="/wiki/Wydawnictwo_Naukowe_PWN" title="Wydawnictwo Naukowe PWN">Wydawnictwo Naukowe PWN</a><span class="accessdate"> [dostęp 2021-07-30]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft.gengre=unknown&amp;rft.atitle=Ciemna+materia&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.jtitle=%5B%5BWydawnictwo+Naukowe+PWN%5D%5D&amp;rft_id=https%3A%2F%2Fencyklopedia.pwn.pl%2Fhaslo%2F%3B3886514" style="display:none">&#160;</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-localgroup-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-localgroup_3-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal doi"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">P.</span><span class="cite-name-initials" style="display:none">P.</span>&#160;</span><span class="cite-lastname">Kroupa</span><span class="cite-name-after" style="display:none">&#160;<span class="cite-name-full">P.</span><span class="cite-name-initials">P.</span></span><span class="cite-at-al" title="P. Kroupa, B. Famaey, K.S. de Boer, J. Dabringhausen, M.S. Pawlowski, C.M. Boily, H. Jerjen, D. Forbes, G. Hensler, M. Metz"> i inni</span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.aanda.org/articles/aa/pdf/2010/15/aa14892-10.pdf"><i>Local-Group tests of dark-matter concordance cosmology: Towards a new paradigm for structure formation</i></a>, „Astronomy &amp; Astrophysics”, 523 (A32), <span title="8 czerwca 2010">2010</span>, <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>:&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.1051%2F0004-6361%2F201014892">10.1051/0004-6361/201014892</a>, <a href="/wiki/ArXiv" title="ArXiv">arXiv</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/1006.1647">1006.1647</a><span class="accessdate"> [dostęp 2011-05-14]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft.gengre=preprint&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.date=2010-06-08&amp;rft.atitle=Local-Group+tests+of+dark-matter+concordance+cosmology%3A+Towards+a+new+paradigm+for+structure+formation&amp;rft.jtitle=Astronomy+%26+Astrophysics&amp;rft.volume=523&amp;rft.edition=A32&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1051%2F0004-6361%2F201014892&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fwww.aanda.org%2Farticles%2Faa%2Fpdf%2F2010%2F15%2Faa14892-10.pdf" style="display:none">&#160;</span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://phys.org/news/2012-09-dark-effect-inertial-mass.html"><i>Dark matter effect might be explained by modified way to calculate inertial mass</i></a> [online], phys.org<span class="accessdate"> [dostęp 2017-11-22]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft.gengre=book&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.btitle=Dark+matter+effect+might+be+explained+by+modified+way+to+calculate+inertial+mass&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fphys.org%2Fnews%2F2012-09-dark-effect-inertial-mass.html" style="display:none">&#160;</span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-swiatnauki-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-swiatnauki_5-0">↑</a></span> <span class="reference-text">Govert Schilling, „Ciemne sprawki”, w: <a href="/wiki/%C5%9Awiat_Nauki" title="Świat Nauki">Świat Nauki</a> nr 1 (197) styczeń 2008, s. 12–13.</span> </li> <li id="cite_note-greene294-6"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-greene294_6-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-greene294_6-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-greene294_6-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book"><a href="/wiki/Brian_Greene" title="Brian Greene">Brian Greene</a>:&#32;<i>The Fabric of the Cosmos</i>.&#32;Australia&#58;&#32;Penguin Group,&#32;2008,&#32;s.&#32;294–295. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/9780141037622" title="Specjalna:Książki/9780141037622">ISBN&#160;<span class="isbn isbn-do-sprawdzenia">978-0141-03762-2</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=The+Fabric+of+the+Cosmos&amp;rft.au=%5B%5BBrian+Greene%5D%5D&amp;rft.pub=Penguin+Group&amp;rft.place=Australia&amp;rft.pages=294%E2%80%93295&amp;rft.isbn=978-0141-03762-2"></span></cite></span> </li> <li id="cite_note-rubin-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-rubin_7-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Vera C.&#32;Rubin,&#32;W. Kent&#32;Ford Jr..&#32;<em>Rotation of the Andromeda Nebula from a Spectroscopic Survey of Emission Regions</em>.&#32;„The Astrophysical Journal”.&#32;159,&#32;s.&#32;379,&#32;luty 1970. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086/150317">10.1086/150317</a>. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>:&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1970ApJ...159..379R">1970ApJ...159..379R</a>.&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Rotation+of+the+Andromeda+Nebula+from+a+Spectroscopic+Survey+of+Emission+Regions&amp;rft.jtitle=The+Astrophysical+Journal&amp;rft.date=luty+1970&amp;rft.volume=159&amp;rft.aulast=Rubin&amp;rft.aufirst=Vera+C.&amp;rft.pages=379&amp;rft_id=info:doi/10.1086%2F150317"><span style="display: none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-griest-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-griest_8-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Kim</span><span class="cite-name-initials" title="Kim" style="display:none">K.</span>&#160;</span><span class="cite-lastname">Griest</span><span class="cite-name-after" style="display:none">&#160;<span class="cite-name-full">Kim</span><span class="cite-name-initials" title="Kim">K.</span></span>, <i>The Nature of the Dark Matter</i>, „Arxiv”, 18 października 1995, <a href="/wiki/ArXiv" title="ArXiv">arXiv</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/astro-ph/9510089">astro-ph/9510089</a><span class="accessdate"> [dostęp 2006-11-07]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft.gengre=preprint&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.date=1995-10-18&amp;rft.jtitle=Arxiv&amp;rft.atitle=The+Nature+of+the+Dark+Matter" style="display:none">&#160;</span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-wired-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-wired_9-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Lisa Grossman&#58;&#32;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.wired.com/wiredscience/2010/12/sanford-lab-gallery/">Dark Matter Rush: Physics Gives Gold Mine New Life</a>.&#32;Wired,&#32;2010-12-09.&#32;[dostęp 2010-12-10].&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-atra-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-atra_10-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Ashley Corbion&#58;&#32;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://atramateria.com/still-looking-for-dark-matter/">Still looking for dark matter</a>.&#32;atramateria.com,&#32;2011-04-16.&#32;[dostęp 2011-06-22].&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-ut-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-ut_11-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Brian Ventrudo&#58;&#32;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.universetoday.com/41502/a-prototype-detector-for-dark-matter-in-the-milky-way/">A Prototype Detector for Dark Matter in the Milky Way</a>.&#32;universetoday.com,&#32;2009-09-25.&#32;[dostęp 2011-06-22].&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-eso-12"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-eso_12-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-eso_12-1">b</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.eso.org/public/poland/news/eso1217/">Czyżby poważny cios dla teorii o ciemnej materii?</a>.&#32;eso.org,&#32;2012-04-18.&#32;[dostęp 2012-04-19].</cite></span> </li> <li id="cite_note-clowe-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-clowe_13-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Douglas Clowe, Marusa Bradac, Anthony H. Gonzalez, Maxim Markevitch, Scott W. Randall, Christine Jones, Dennis Zaritsky.&#32;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://iopscience.iop.org/article/10.1086/508162/pdf"><em>A direct empirical proof of the existence of dark matter</em></a>.&#32;„The Astrophysical Journal Letters + arXiv”.&#32;648&#32;(2),&#32;2006-08-19. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086/508162">10.1086/508162</a>. <a href="/wiki/ArXiv" title="ArXiv">arXiv</a>:<a href="https://arxiv.org/abs/astro-ph/0608407" class="extiw" title="arxiv:astro-ph/0608407">astro-ph/0608407</a>.&#32;[dostęp 2011-05-07].&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=A+direct+empirical+proof+of+the+existence+of+dark+matter&amp;rft.jtitle=The+Astrophysical+Journal+Letters+%2B+arXiv&amp;rft.date=2006-08-19&amp;rft.volume=648&amp;rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&amp;rft.au=Douglas+Clowe%2C+Marusa+Bradac%2C+Anthony+H.+Gonzalez%2C+Maxim+Markevitch%2C+Scott+W.+Randall%2C+Christine+Jones%2C+Dennis+Zaritsky&amp;rft_id=info:doi/10.1086%2F508162&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fiopscience.iop.org%2Farticle%2F10.1086%2F508162%2Fpdf"><span style="display: none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-tuttle-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-tuttle_14-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Kelen Tuttle&#58;&#32;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://today.slac.stanford.edu/feature/darkmatter.asp">Dark Matter Observed</a>.&#32;<a href="/wiki/Uniwersytet_Stanforda" title="Uniwersytet Stanforda">Stanford University</a>,&#32;2006-08-22.&#32;[dostęp 2012-01-21].&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-komatsu-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-komatsu_15-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">E. Komatsu et al..&#32;<em>Five-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe Observations: Cosmological Interpretation</em>.&#32;„The Astrophysical Journal Supplement Series”.&#32;180&#32;(2),&#32;s.&#32;330,&#32;luty 2009. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1088/0067-0049/180/2/330">10.1088/0067-0049/180/2/330</a>.&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Five-Year+Wilkinson+Microwave+Anisotropy+Probe+Observations%3A+Cosmological+Interpretation&amp;rft.jtitle=The+Astrophysical+Journal+Supplement+Series&amp;rft.date=luty+2009&amp;rft.volume=180&amp;rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&amp;rft.au=E.+Komatsu+et+al.&amp;rft.pages=330&amp;rft_id=info:doi/10.1088%2F0067-0049%2F180%2F2%2F330"><span style="display: none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-perlmutter-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-perlmutter_16-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">S. Perlmutter et al..&#32;<em>Measurements of Ω and Λ from 42 High-Redshift Supernovae</em>.&#32;„The Astrophysical Journal”.&#32;517&#32;(2),&#32;s.&#32;565,&#32;1999-06-01. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1086/307221">10.1086/307221</a>.&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Measurements+of+%CE%A9+and+%CE%9B+from+42+High-Redshift+Supernovae&amp;rft.jtitle=The+Astrophysical+Journal&amp;rft.date=1999-06-01&amp;rft.volume=517&amp;rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&amp;rft.au=S.+Perlmutter+et+al.&amp;rft.pages=565&amp;rft_id=info:doi/10.1086%2F307221"><span style="display: none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-allen-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-allen_17-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">S.W. Allen et al..&#32;<em>Cosmological constraints from the local X-ray luminosity function of the most X-ray-luminous galaxy clusters</em>.&#32;„Monthly Notices of the Royal Astronomical Society”.&#32;342&#32;(1),&#32;s.&#32;287-298,&#32;2003-06-11. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1046/j.1365-8711.2003.06550.x">10.1046/j.1365-8711.2003.06550.x</a>.&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Cosmological+constraints+from+the+local+X-ray+luminosity+function+of+the+most+X-ray-luminous+galaxy+clusters&amp;rft.jtitle=Monthly+Notices+of+the+Royal+Astronomical+Society&amp;rft.date=2003-06-11&amp;rft.volume=342&amp;rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&amp;rft.au=S.W.+Allen+et+al.&amp;rft.pages=287-298&amp;rft_id=info:doi/10.1046%2Fj.1365-8711.2003.06550.x"><span style="display: none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-web1-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-web1_18-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Vera Rubin&#58;&#32;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20150227224820/http://www.mukto-mona.com/science/physics/DarkMatter-Rubin1998.pdf">Dark Matter in the Universe</a>.&#32;Scientific American,&#32;1998.&#32;[dostęp 2012-01-21].&#32;[zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.mukto-mona.com/science/physics/DarkMatter-Rubin1998.pdf">tego adresu</a>&#32;(2015-02-27)].&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-web2-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-web2_19-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://icc.dur.ac.uk/Outreach/RSExpo/2009/Cai.pdf">Growing a Galaxy in a Computer</a>.&#32;<a href="/wiki/Durham_University" title="Durham University">Durham University</a>.&#32;[dostęp 2012-01-21].&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-web3-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-web3_20-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Jonathan Feng,&#32;Mark Trodden.&#32;<em>Niewidzialne światy</em>.&#32;„Świat Nauki”.&#32;232&#32;(12),&#32;s.&#32;30–37,&#32;2010-12.&#32;Prószyński Media.&#32;<span class="issn"><a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/0867-6380">0867-6380</a></span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Niewidzialne+%C5%9Bwiaty&amp;rft.jtitle=%C5%9Awiat+Nauki&amp;rft.date=2010-12&amp;rft.volume=232&amp;rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&amp;rft.au=Jonathan+Feng&amp;rft.pages=30%E2%80%9337&amp;rft.issn=0867-6380"><span style="display: none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-zacek-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-zacek_21-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal doi nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Viktor</span><span class="cite-name-initials" title="Viktor" style="display:none">V.</span>&#160;</span><span class="cite-lastname">Zacek</span><span class="cite-name-after" style="display:none">&#160;<span class="cite-name-full">Viktor</span><span class="cite-name-initials" title="Viktor">V.</span></span>, <i>Dark Matter</i>, „World Scientific”, <span title="3 lipca 2007">2007</span>, <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>:&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.1142%2F9789812776105_0007">10.1142/9789812776105_0007</a>, <a href="/wiki/ArXiv" title="ArXiv">arXiv</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/0707.0472">0707.0472</a><span class="accessdate"> [dostęp 2012-12-30]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft.gengre=preprint&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.date=2007-07-03&amp;rft.jtitle=World+Scientific&amp;rft.atitle=Dark+Matter&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1142%2F9789812776105_0007" style="display:none">&#160;</span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-limp-22"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-limp_22-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal doi nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Lars</span><span class="cite-name-initials" title="Lars" style="display:none">L.</span>&#160;</span><span class="cite-lastname">Bergström</span><span class="cite-name-after" style="display:none">&#160;<span class="cite-name-full">Lars</span><span class="cite-name-initials" title="Lars">L.</span></span>, <i>The 130 GeV Fingerprint of Right-Handed Neutrino Dark Matter</i>, „Physical Review D”, 86 (10), <span title="3 września 2012">2012</span>, <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>:&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.1103%2FPhysRevD.86.103514">10.1103/PhysRevD.86.103514</a>, <a href="/wiki/ArXiv" title="ArXiv">arXiv</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/1208.6082v2">1208.6082v2</a><span class="accessdate"> [dostęp 2012-12-30]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft.gengre=preprint&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.date=2012-09-03&amp;rft.atitle=The+130+GeV+Fingerprint+of+Right-Handed+Neutrino+Dark+Matter&amp;rft.jtitle=Physical+Review+D&amp;rft.volume=86&amp;rft.edition=10&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1103%2FPhysRevD.86.103514" style="display:none">&#160;</span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-szelc-23"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-szelc_23-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">A.M. Szelc&#58;&#32;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20131022052249/http://www.oa.uj.edu.pl/konferencje/2007astroparticle/procs/a-szelc.pdf">Poszukiwanie Ciemnej Materii</a>.&#32;2007-10-15.&#32;[dostęp 2012-11-12].&#32;[zarchiwizowane z <a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.oa.uj.edu.pl/konferencje/2007astroparticle/procs/a-szelc.pdf">tego adresu</a>&#32;(2013-10-22)].</cite></span> </li> <li id="cite_note-web5-24"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-web5_24-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://physicsworld.com/a/is-dark-matter-mostly-dark-atoms/">Is dark matter mostly 'dark atoms'?</a>.&#32;physicsworld.com,&#32;2009-09-21.&#32;[dostęp 2012-01-21].&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-web6-25"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-web6_25-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal doi"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">David E.</span><span class="cite-name-initials" title="David E." style="display:none">D.E.</span>&#160;</span><span class="cite-lastname">Kaplan</span><span class="cite-name-after" style="display:none">&#160;<span class="cite-name-full">David E.</span><span class="cite-name-initials" title="David E.">D.E.</span></span>, <a rel="nofollow" class="external text" href="http://iopscience.iop.org/article/10.1088/1475-7516/2011/10/011/pdf"><i>Dark Atoms: Asymmetry and Direct Detection</i></a>, „Journal of Cosmology and Astroparticle Physics”, 10 (10), <span title="27 września 2011">2011</span>, <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>:&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="https://dx.doi.org/10.1088%2F1475-7516%2F2011%2F10%2F011">10.1088/1475-7516/2011/10/011</a>, <a href="/wiki/ArXiv" title="ArXiv">arXiv</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/1105.2073">1105.2073</a><span class="accessdate"> [dostęp 2012-01-21]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft.gengre=preprint&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.date=2011-09-27&amp;rft.atitle=Dark+Atoms%3A+Asymmetry+and+Direct+Detection&amp;rft.jtitle=Journal+of+Cosmology+and+Astroparticle+Physics&amp;rft.volume=10&amp;rft.edition=10&amp;rft_id=info%3Adoi%2F10.1088%2F1475-7516%2F2011%2F10%2F011&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fiopscience.iop.org%2Farticle%2F10.1088%2F1475-7516%2F2011%2F10%2F011%2Fpdf" style="display:none">&#160;</span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-hooper-26"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-hooper_26-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">Dan&#32;Hooper,&#32;Lisa&#32;Lisa Goodenough.&#32;<em>Dark matter annihilation in the Galactic Center as seen by the Fermi Gamma Ray Space Telescope</em>.&#32;„Physics Letters B”.&#32;697&#32;(5),&#32;s.&#32;412-428,&#32;2011-03-21. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1016/j.physletb.2011.02.029">10.1016/j.physletb.2011.02.029</a>. <a href="/wiki/ArXiv" title="ArXiv">arXiv</a>:<a href="https://arxiv.org/abs/1010.2752" class="extiw" title="arxiv:1010.2752">1010.2752</a>.&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Dark+matter+annihilation+in+the+Galactic+Center+as+seen+by+the+Fermi+Gamma+Ray+Space+Telescope&amp;rft.jtitle=Physics+Letters+B&amp;rft.date=2011-03-21&amp;rft.volume=697&amp;rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&amp;rft.aulast=Hooper&amp;rft.aufirst=Dan&amp;rft.pages=412-428&amp;rft_id=info:doi/10.1016%2Fj.physletb.2011.02.029"><span style="display: none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-aharonian-27"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-aharonian_27-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">F. Aharonian et al..&#32;<em>A Search for a Dark Matter Annihilation Signal Toward the Canis Major Overdensity with H.E.S.S.</em>.&#32;„The Astrophysical Journal”.&#32;691&#32;(1),&#32;s.&#32;175–181,&#32;2009-01-20. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1088/0004-637X/691/1/175">10.1088/0004-637X/691/1/175</a>.&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=A+Search+for+a+Dark+Matter+Annihilation+Signal+Toward+the+Canis+Major+Overdensity+with+H.E.S.S.&amp;rft.jtitle=The+Astrophysical+Journal&amp;rft.date=2009-01-20&amp;rft.volume=691&amp;rft.issue=%7B%7B%7Bnumer%7D%7D%7D&amp;rft.au=F.+Aharonian+et+al.&amp;rft.pages=175%E2%80%93181&amp;rft_id=info:doi/10.1088%2F0004-637X%2F691%2F1%2F175"><span style="display: none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-web4-28"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-web4_28-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sciencedaily.com/releases/2011/11/111123133626.htm">Physicists Set Strongest Limit On Mass of Dark Matter</a>.&#32;sciencedaily.com,&#32;2011-11-23.&#32;[dostęp 2011-11-26].&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-sfn-29"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-sfn_29-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://spaceflightnow.com/news/n0201/08darkmatter/">Chandra puts further limits on nature of dark matter</a>.&#32;2001-01-08.&#32;[dostęp 2013-08-14].&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-Peratt1986b-30"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Peratt1986b_30-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">A. Peratt.&#32;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://plasmauniverse.info/downloadsCosmo/Peratt86TPS-I.pdf"><em>Evolution of the plasma universe. I – Double radio galaxies, quasars, and extragalactic jets</em></a>.&#32;„IEEE Trans. on Plasma Science”.&#32;PS-14,&#32;s.&#32;639–660,&#32;1986.&#32;<span class="issn"><a href="/wiki/International_Standard_Serial_Number" title="International Standard Serial Number">ISSN</a>&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://worldcat.org/issn/0093-3813">0093-3813</a></span>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=Evolution+of+the+plasma+universe.+I+%E2%80%93+Double+radio+galaxies%2C+quasars%2C+and+extragalactic+jets&amp;rft.jtitle=IEEE+Trans.+on+Plasma+Science&amp;rft.date=1986&amp;rft.volume=PS-14&amp;rft.au=A.+Peratt&amp;rft.pages=639%E2%80%93660&amp;rft.issn=0093-3813&amp;rft_id=http%3A%2F%2Fplasmauniverse.info%2FdownloadsCosmo%2FPeratt86TPS-I.pdf"><span style="display: none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-Lerner-31"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Lerner_31-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation book">E. J. Lerner:&#32;<i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://archive.org/details/bigbangneverhapp00lern">The Big Bang Never Happened</a></i>.&#32;New York and Toronto&#58;&#32;Random House,&#32;1991. <a href="/wiki/Specjalna:Ksi%C4%85%C5%BCki/0812918533" title="Specjalna:Książki/0812918533">ISBN&#160;<span class="isbn">0-8129-1853-3</span></a>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook&amp;rft.genre=book&amp;rft.btitle=The+Big+Bang+Never+Happened&amp;rft.au=E.+J.+Lerner&amp;rft.pub=Random+House&amp;rft.place=New+York+and+Toronto&amp;rft.isbn=0-8129-1853-3&amp;rft_id=https%3A%2F%2Farchive.org%2Fdetails%2Fbigbangneverhapp00lern"></span></cite><span class="problemy" aria-hidden="true" data-nosnippet=""> Brak numerów stron w książce</span></span> </li> <li id="cite_note-Peratt1983-32"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-Peratt1983_32-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal">AL Peratt and J Green.&#32;<em>On the Evolution of Interacting, Magnetized, Galactic Plasmas</em>.&#32;„Astrophysics and Space Science”.&#32;91,&#32;s.&#32;19–33,&#32;1983. <a href="/wiki/DOI_(identyfikator_cyfrowy)" title="DOI (identyfikator cyfrowy)">DOI</a>: <a rel="nofollow" class="external text" href="https://doi.org/10.1007/BF00650210">10.1007/BF00650210</a>. <a href="/wiki/Bibcode" title="Bibcode">Bibcode</a>:&#160;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://adsabs.harvard.edu/abs/1983Ap&amp;SS..91...19P">1983Ap&amp;SS..91...19P</a>.</cite><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.genre=article&amp;rft.atitle=On+the+Evolution+of+Interacting%2C+Magnetized%2C+Galactic+Plasmas&amp;rft.jtitle=Astrophysics+and+Space+Science&amp;rft.date=1983&amp;rft.volume=91&amp;rft.au=AL+Peratt+and+J+Green&amp;rft.pages=19%E2%80%9333&amp;rft_id=info:doi/10.1007%2FBF00650210"><span style="display: none;">&#160;</span></span></span> </li> <li id="cite_note-ng-33"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-ng_33-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web">Ker Than&#58;&#32;<a rel="nofollow" class="external text" href="http://news.nationalgeographic.com/news/2011/08/110831-dark-matter-proof-gravity-quantum-theory-cern-space-science/?source=link_fb20110831darkmatterillusion">Dark Matter Is an Illusion, New Antigravity Theory Says</a>.&#32;National Geographic,&#32;2011-08-31.&#32;[dostęp 2011-09-01].&#32;<span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> <li id="cite_note-SD-34"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-SD_34-0">↑</a></span> <span class="reference-text"><cite class="citation web"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.sciencedaily.com/releases/2011/12/111215094817.htm">First Low-Mass Star Detected in Globular Cluster</a>.&#32;sciencedaily.com,&#32;2011-12-15.&#32;[dostęp 2012-01-21].</cite></span> </li> <li id="cite_note-magain-35"><span class="mw-cite-backlink">↑ <sup><a href="#cite_ref-magain_35-0">a</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-magain_35-1">b</a></sup> <sup><a href="#cite_ref-magain_35-2">c</a></sup></span> <span class="reference-text"><cite class="citation journal nourl"><span class="cite-name-before"><span class="cite-name-full">Pierre</span><span class="cite-name-initials" title="Pierre" style="display:none">P.</span>&#160;</span><span class="cite-lastname">Magain</span><span class="cite-name-after" style="display:none">&#160;<span class="cite-name-full">Pierre</span><span class="cite-name-initials" title="Pierre">P.</span></span>, <i>An expanding universe without dark matter and dark energy</i>, „Astrophysical Journal Letters”, 3 grudnia 2012, <a href="/wiki/ArXiv" title="ArXiv">arXiv</a>:<a rel="nofollow" class="external text" href="//arxiv.org/abs/1212.1110v1">1212.1110v1</a><span class="accessdate"> [dostęp 2012-12-08]</span><span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&amp;rft.gengre=preprint&amp;rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal&amp;rft.date=2012-12-03&amp;rft.jtitle=Astrophysical+Journal+Letters&amp;rft.atitle=An+expanding+universe+without+dark+matter+and+dark+energy" style="display:none">&#160;</span> <span class="lang-list">(<abbr title="Treść w języku angielskim (English)">ang.</abbr>)</span>.</cite></span> </li> </ol></div></div> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="Linki_zewnętrzne"><span id="Linki_zewn.C4.99trzne"></span>Linki zewnętrzne</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;veaction=edit&amp;section=8" title="Edytuj sekcję: Linki zewnętrzne" class="mw-editsection-visualeditor"><span>edytuj</span></a><span class="mw-editsection-divider"> | </span><a href="/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;action=edit&amp;section=8" title="Edytuj kod źródłowy sekcji: Linki zewnętrzne"><span>edytuj kod</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <dl><dt>Polskojęzyczne</dt></dl> <p><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Otwarty_dost%C4%99p" title="publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać"><img alt="publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Open_Access_logo_green_alt2.svg/8px-Open_Access_logo_green_alt2.svg.png" decoding="async" width="8" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Open_Access_logo_green_alt2.svg/12px-Open_Access_logo_green_alt2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Open_Access_logo_green_alt2.svg/16px-Open_Access_logo_green_alt2.svg.png 2x" data-file-width="640" data-file-height="1000" /></a></span> Filmy w serwisie <a href="/wiki/YouTube" title="YouTube">YouTube</a> [dostęp 2024-09-26]: </p> <ul><li><i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.youtube.com/watch?v=b7TNSdztch8">Ciemna materia</a></i>, kanał <a href="/wiki/Astronarium" title="Astronarium">Astronarium</a>, 2 grudnia 2016.</li> <li>Joanna Jałocha, <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.youtube.com/watch?v=TvUMnGKvLPs">Zagadkowa ciemna materia</a></i>, <a href="/wiki/Centrum_Kopernika_Bada%C5%84_Interdyscyplinarnych" title="Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych">Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych</a> – <a href="/wiki/Uniwersytet_Jagiello%C5%84ski" title="Uniwersytet Jagielloński">Uniwersytet Jagielloński</a> (CKBI UJ), kanał „Copernicus”, 20 grudnia 2017.</li> <li>Wojciech Hellwing, <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.youtube.com/watch?v=cWrng376CuU">Krótka historia ciemnej materii</a></i>, kanał <a href="/wiki/Centrum_Fizyki_Teoretycznej_Polskiej_Akademii_Nauk" title="Centrum Fizyki Teoretycznej Polskiej Akademii Nauk">Centrum Fizyki Teoretycznej Polskiej Akademii Nauk</a> (CFT PAN), 17 października 2018.</li> <li><a href="/wiki/Tomasz_Ro%C5%BCek" title="Tomasz Rożek">Tomasz Rożek</a>, <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.youtube.com/watch?v=Fz9WTmXXYwA">Ciemna strona kosmosu</a></i>, kanał „Nauka. To Lubię”, 29 lipca 2019.</li> <li>Grzegorz Zuzel, <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.youtube.com/watch?v=Y9o-tf8cbWs">Bliżej Nauki: Na tropie ciemnej materii</a></i>, kanał <a href="/wiki/Wydzia%C5%82_Fizyki,_Astronomii_i_Informatyki_Stosowanej_Uniwersytetu_Jagiello%C5%84skiego" title="Wydział Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej Uniwersytetu Jagiellońskiego">FAIS UJ</a>, 17 listopada 2020.</li> <li><a href="/wiki/Karolina_G%C5%82owacka" title="Karolina Głowacka">Karolina Głowacka</a> i Sebastian Trojanowski, <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.youtube.com/watch?v=1q-CbaMnfMk">Ciemna materia – czy polski naukowiec odkryje niewidzialne cząstki?</a></i>, kanał „Radio Naukowe”, 21 lipca 2022.</li></ul> <dl><dt>Anglojęzyczne</dt></dl> <p><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Otwarty_dost%C4%99p" title="publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać"><img alt="publikacja w otwartym dostępie – możesz ją przeczytać" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Open_Access_logo_green_alt2.svg/8px-Open_Access_logo_green_alt2.svg.png" decoding="async" width="8" height="13" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Open_Access_logo_green_alt2.svg/12px-Open_Access_logo_green_alt2.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/91/Open_Access_logo_green_alt2.svg/16px-Open_Access_logo_green_alt2.svg.png 2x" data-file-width="640" data-file-height="1000" /></a></span> Filmy w serwisie <a href="/wiki/YouTube" title="YouTube">YouTube</a> [dostęp 2024-09-26]: </p> <ul><li>Rolf Landua, <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.youtube.com/watch?v=h2MlS09KJP4">Could we create dark matter?</a></i>, kanał TED-Ed, 17 sierpnia 2017.</li> <li><i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.youtube.com/watch?v=mG0P0-cwfd0">Space: What is dark matter?</a></i>, kanał <a href="/wiki/BBC_World_Service" title="BBC World Service">BBC World Service</a>, 23 stycznia 2020.</li> <li><a href="/wiki/Sabine_Hossenfelder" title="Sabine Hossenfelder">Sabine Hossenfelder</a>, <i><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.youtube.com/watch?v=GatiekRziok">Are Dark Matter and Dark Energy Scientific?</a></i>, kanał autorski, 23 marca 2020.</li></ul> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74983602">.mw-parser-output .navbox{border:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);margin:auto;text-align:center;padding:3px;margin-top:1em;clear:both}.mw-parser-output table.navbox:not(.pionowy){width:100%}.mw-parser-output .navbox+.navbox{border-top:0;margin-top:0}.mw-parser-output .navbox.pionowy{width:250px;float:right;clear:right;margin:0 0 0.4em 1.4em}.mw-parser-output .navbox.pionowy .before,.mw-parser-output .navbox.pionowy .after{padding:0.5em 0;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.caption,.mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background:#ccf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox .tnavbar{font-weight:normal;font-size:xx-small;white-space:nowrap;padding:0}.mw-parser-output .navbox>.tnavbar{margin-left:1em;float:left}.mw-parser-output .navbox .below>hr+.tnavbar{margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox .below>.tnavbar:before{content:"Ten szablon: "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:after{content:" · "}.mw-parser-output .navbox .tnavbar li:last-child:after{content:none}.mw-parser-output .navbox hr{margin:0.2em 1em}.mw-parser-output .navbox .title{background:#ddf;text-align:center;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content:not(.grupa-szablonów-nawigacyjnych){margin-top:2px;padding:0;font-size:smaller;overflow:auto}.mw-parser-output .navbox .above+div,.mw-parser-output .navbox .above+.navbox-main-content,.mw-parser-output .navbox .below,.mw-parser-output .navbox .title+.grid{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below{background:#ddf;text-align:center;margin-left:auto;margin-right:auto}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex{display:flex;flex-direction:row}.mw-parser-output .navbox .flex>.before,.mw-parser-output .navbox .flex>.after{align-self:center;text-align:center}.mw-parser-output .navbox .flex>.navbox-main-content{flex-grow:1}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .before{margin-right:0.5em}.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .after{margin-left:0.5em}.mw-parser-output .navbox .inner-columns,.mw-parser-output .navbox .inner-group,.mw-parser-output .navbox .inner-standard{border-spacing:0;border-collapse:collapse;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis{text-align:right;vertical-align:middle}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.opis+.spis{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td{padding:0;width:100%}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>td:first-child{text-align:center}.mw-parser-output .navbox .inner-standard .inner-standard>tbody>tr>td{text-align:left}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-odd,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>.navbox-even{padding:0 0.3em}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-standard>tbody>tr>th+td{border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns{table-layout:fixed}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{padding:0;border-left:2px solid var(--background-color-base,#fff);border-right:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td{vertical-align:top}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr+tr>td{border-top:2px solid var(--background-color-base,#fff)}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:first-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:first-child{border-left:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>th:last-child,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td:last-child{border-right:0}.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ul,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>ol,.mw-parser-output .navbox .inner-columns>tbody>tr>td>dl{text-align:left;column-width:24em}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+table{margin-top:2px}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.opis,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>.spis{padding:0.1em 1em;text-align:center}.mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-toggle,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.mw-collapsible-toggle{width:4em;text-align:right;margin-right:0.4em}.mw-parser-output .navbox>.fakebar,.mw-parser-output .navbox .inner-group>div.mw-collapsible>.fakebar{float:left;width:4em;height:1em}.mw-parser-output .navbox .opis{background:#ddf;padding:0 1em;white-space:nowrap;font-weight:bold}.mw-parser-output .navbox.pionowy .opis{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-even,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-odd{background:transparent}.mw-parser-output .navbox.pionowy .navbox-odd,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .navbox-even{background:var(--background-color-neutral-subtle,#f8f9fa)}.mw-parser-output .navbox .inner-group>div>div+div{background:transparent}.mw-parser-output .navbox p{margin:0;padding:0.3em 0}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:gold}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:silver}.mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,.mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#c96}.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ul,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>dl,.mw-parser-output .navbox .navbox-main-content>ol{column-width:24em;text-align:left}.mw-parser-output .navbox ul{list-style:none}.mw-parser-output .navbox .references{background:transparent}.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dd,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist dt,.mw-parser-output .navbox .hwrap .hlist li{white-space:normal}.mw-parser-output .navbox .rok{display:inline-block;width:4em;padding-right:0.5em;text-align:right}.mw-parser-output .navbox .navbox-statistics{margin-top:2px;border-top:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1);text-align:center;font-size:small}.mw-parser-output .navbox-summary>.title{font-weight:bold;font-size:larger}.mw-parser-output .navbox:not(.grupa-szablonów) .navbox{margin:0;border:0;padding:0}.mw-parser-output .navbox.grupa-szablonów>.grupa-szablonów-nawigacyjnych>.navbox:first-child{margin-top:2px}@media(max-width:800px){.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.before,.mw-parser-output .navbox:not(.pionowy) .flex>.after{display:none}}.mw-parser-output .navbox .opis img,.mw-parser-output .navbox .opis .flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.flagicon,.mw-parser-output .navbox>.caption>.image{display:none}@media screen{html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-night .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}@media screen and (prefers-color-scheme:dark){html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.caption,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>tbody>tr>th{background-color:#3a3c3e}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .title,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.above,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox>.mw-collapsible-content>.below,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox .opis{background-color:#303234}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a1,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a1 .opis{background:#715f00}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a2,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a2 .opis{background:#5f5f5f}html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .opis.a3,html.skin-theme-clientpref-os .mw-parser-output .navbox.medaliści .a3 .opis{background:#764617}}</style><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Kosmologia_fizyczna" title="Szablon:Kosmologia fizyczna"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/w/index.php?title=Dyskusja_szablonu:Kosmologia_fizyczna&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Dyskusja szablonu:Kosmologia fizyczna (strona nie istnieje)"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Kosmologia_fizyczna&amp;action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a href="/wiki/Kosmologia_fizyczna" title="Kosmologia fizyczna">Kosmologia fizyczna</a></div><div class="mw-collapsible-content"><div class="hlist navbox-above above"> <ul><li><a href="/wiki/Wszech%C5%9Bwiat" title="Wszechświat">Wszechświat</a> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Chronologia_Wszech%C5%9Bwiata&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Chronologia Wszechświata (strona nie istnieje)">chronologia</a></li> <li><a href="/wiki/Kszta%C5%82t_Wszech%C5%9Bwiata" title="Kształt Wszechświata">kształt</a></li> <li><a href="/wiki/Widzialny_Wszech%C5%9Bwiat" title="Widzialny Wszechświat">rozmiar</a></li> <li><a href="/wiki/Wiek_Wszech%C5%9Bwiata" title="Wiek Wszechświata">wiek</a></li></ul></li> <li><a href="/wiki/Wielki_Wybuch" title="Wielki Wybuch">Wielki Wybuch</a></li></ul> </div><div class="flex"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row">Wczesny Wszechświat</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Inflacja_kosmologiczna" title="Inflacja kosmologiczna">Inflacja</a></li> <li><a href="/wiki/Pierwotna_nukleosynteza" title="Pierwotna nukleosynteza">Nukleosynteza</a></li></ul> <dl><dt>Promieniowania tła</dt> <dd><a href="/w/index.php?title=Grawitacyjne_promieniowanie_t%C5%82a&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Grawitacyjne promieniowanie tła (strona nie istnieje)">grawitacyjne</a></dd> <dd><a href="/wiki/Mikrofalowe_promieniowanie_t%C5%82a" title="Mikrofalowe promieniowanie tła">mikrofalowe</a></dd> <dd><a href="/wiki/Neutrinowe_promieniowanie_t%C5%82a" title="Neutrinowe promieniowanie tła">neutrinowe</a></dd></dl> </td></tr><tr class="a2"><th class="navbox-group opis" scope="row">Rozszerzający się Wszechświat</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Ekspansja_przestrzeni&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ekspansja przestrzeni (strona nie istnieje)">ekspansja przestrzeni</a></li> <li><a href="/wiki/Metryka_Friedmana-Lema%C3%AEtre%E2%80%99a-Robertsona-Walkera" title="Metryka Friedmana-Lemaître’a-Robertsona-Walkera">metryka FLRW</a></li> <li><a href="/wiki/Przesuni%C4%99cie_ku_czerwieni" title="Przesunięcie ku czerwieni">poczerwienienie</a></li> <li><a href="/wiki/Prawo_Hubble%E2%80%99a-Lema%C3%AEtre%E2%80%99a" title="Prawo Hubble’a-Lemaître’a">prawo Hubble’a-Lemaître’a</a></li> <li><a href="/wiki/R%C3%B3wnania_Friedmana" title="Równania Friedmana">równania Friedmana</a></li></ul> </td></tr><tr class="a3"><th class="navbox-group opis" scope="row">Powstawanie struktur</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Wielka_grupa_kwazar%C3%B3w&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Wielka grupa kwazarów (strona nie istnieje)">wielka grupa kwazarów</a></li> <li><a href="/wiki/Kszta%C5%82t_Wszech%C5%9Bwiata" title="Kształt Wszechświata">kształt Wszechświata</a></li> <li><a href="/wiki/Powstawanie_galaktyk" title="Powstawanie galaktyk">powstawanie galaktyk</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Powstawanie_struktur_we_Wszech%C5%9Bwiecie&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Powstawanie struktur we Wszechświecie (strona nie istnieje)">powstawanie struktur</a></li> <li><a href="/wiki/Era_rejonizacji" title="Era rejonizacji">rejonizacja</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Wielkoskalowe_struktury_Wszech%C5%9Bwiata&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Wielkoskalowe struktury Wszechświata (strona nie istnieje)">struktury wielkoskalowe</a></li></ul> </td></tr><tr class="a4"><th class="navbox-group opis" scope="row">Przyszłość Wszechświata</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Ostateczny_los_Wszech%C5%9Bwiata&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Ostateczny los Wszechświata (strona nie istnieje)">ostateczny los Wszechświata</a></li> <li><a href="/wiki/%C5%9Amier%C4%87_cieplna_Wszech%C5%9Bwiata" title="Śmierć cieplna Wszechświata">śmierć cieplna Wszechświata</a></li> <li><a href="/wiki/Wielki_Kolaps" title="Wielki Kolaps">Wielki Kolaps</a></li> <li><a href="/wiki/Wielkie_Rozdarcie" title="Wielkie Rozdarcie">Wielkie Rozdarcie</a></li> <li><a href="/wiki/Wszech%C5%9Bwiat_Friedmana" title="Wszechświat Friedmana">Wszechświat Friedmana</a></li></ul> </td></tr><tr class="a5"><th class="navbox-group opis" scope="row">Składowe</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Ciemna_energia" title="Ciemna energia">ciemna energia</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">ciemna materia</a></li> <li><a href="/wiki/Model_Lambda-CDM" title="Model Lambda-CDM">model Λ-CDM</a></li></ul> </td></tr><tr class="a6"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Kosmologia_obserwacyjna" title="Kosmologia obserwacyjna">Eksperymenty</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=2dF&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="2dF (strona nie istnieje)">2dF</a></li> <li><a href="/wiki/Eksperyment_BOOMERanG" title="Eksperyment BOOMERanG">BOOMERanG</a></li> <li><a href="/wiki/COBE" title="COBE">COBE</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Projekt_Illustris&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Projekt Illustris (strona nie istnieje)">Illustris</a></li> <li><a href="/wiki/Planck_(misja_kosmiczna)" title="Planck (misja kosmiczna)">Planck</a></li> <li><a href="/wiki/Sloan_Digital_Sky_Survey" title="Sloan Digital Sky Survey">SDSS</a></li> <li><a href="/wiki/WiggleZ_Dark_Energy_Survey" title="WiggleZ Dark Energy Survey">WiggleZ</a></li> <li><a href="/wiki/Wilkinson_Microwave_Anisotropy_Probe" title="Wilkinson Microwave Anisotropy Probe">WMAP</a></li></ul> </td></tr><tr class="a7"><th class="navbox-group opis" scope="row">Znani uczeni</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Marc_Aaronson" title="Marc Aaronson">Aaronson</a></li> <li><a href="/wiki/Hannes_Alfv%C3%A9n" title="Hannes Alfvén">Alfvén</a></li> <li><a href="/wiki/Ralph_Alpher" title="Ralph Alpher">Alpher</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Somnath_Bharadwaj&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Somnath Bharadwaj (strona nie istnieje)">Bharadwaj</a></li> <li><a href="/wiki/Willem_de_Sitter" title="Willem de Sitter">de Sitter</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Robert_H._Dicke&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Robert H. Dicke (strona nie istnieje)">Dicke</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=J%C3%BCrgen_Ehlers&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Jürgen Ehlers (strona nie istnieje)">Ehlers</a></li> <li><a href="/wiki/Albert_Einstein" title="Albert Einstein">Einstein</a></li> <li><a href="/wiki/George_Ellis" title="George Ellis">Ellis</a></li> <li><a href="/wiki/Aleksandr_Friedman" title="Aleksandr Friedman">Friedman</a></li> <li><a href="/wiki/George_Gamow" title="George Gamow">Gamow</a></li> <li><a href="/wiki/Alan_Guth" title="Alan Guth">Guth</a></li> <li><a href="/wiki/Stephen_Hawking" title="Stephen Hawking">Hawking</a></li> <li><a href="/wiki/Edwin_Hubble" title="Edwin Hubble">Hubble</a></li> <li><a href="/wiki/Georges_Lema%C3%AEtre" title="Georges Lemaître">Lemaître</a></li> <li><a href="/wiki/John_C._Mather" title="John C. Mather">Mather</a></li> <li><a href="/wiki/Roger_Penrose" title="Roger Penrose">Penrose</a></li> <li><a href="/wiki/Arno_Penzias" title="Arno Penzias">Penzias</a></li> <li><a href="/wiki/Vera_Rubin" title="Vera Rubin">Rubin</a></li> <li><a href="/wiki/Brian_Schmidt" title="Brian Schmidt">Schmidt</a></li> <li><a href="/wiki/George_F._Smoot" title="George F. Smoot">Smoot</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Nicholas_B._Suntzeff&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Nicholas B. Suntzeff (strona nie istnieje)">Suntzeff</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Raszid_Suniajew&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Raszid Suniajew (strona nie istnieje)">Suniajew</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Richard_C._Tolman&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Richard C. Tolman (strona nie istnieje)">Tolman</a></li> <li><a href="/wiki/Robert_Woodrow_Wilson" title="Robert Woodrow Wilson">Wilson</a></li> <li><a href="/wiki/Jakow_Zeldowicz" title="Jakow Zeldowicz">Zeldowicz</a></li> <li><a href="/wiki/Kategoria:Kosmolodzy" title="Kategoria:Kosmolodzy"><i>i inni...</i></a></li></ul> </td></tr></tbody></table><div class="navbox-after after"> <p><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:WMAP_2012.png" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/WMAP_2012.png/120px-WMAP_2012.png" decoding="async" width="120" height="60" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/WMAP_2012.png/180px-WMAP_2012.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/WMAP_2012.png/240px-WMAP_2012.png 2x" data-file-width="4096" data-file-height="2048" /></a></span> </p> </div></div></div></div> <div class="navbox do-not-make-smaller mw-collapsible mw-collapsed" data-expandtext="pokaż" data-collapsetext="ukryj"><link rel="mw-deduplicated-inline-style" href="mw-data:TemplateStyles:r74983602"><ul class="tnavbar noprint plainlinks hlist"><li><a href="/wiki/Szablon:Fizyka_poza_modelem_standardowym" title="Szablon:Fizyka poza modelem standardowym"><span title="Pokaż ten szablon">p</span></a></li><li><a href="/w/index.php?title=Dyskusja_szablonu:Fizyka_poza_modelem_standardowym&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Dyskusja szablonu:Fizyka poza modelem standardowym (strona nie istnieje)"><span title="Dyskusja na temat tego szablonu">d</span></a></li><li title="Możesz edytować ten szablon. Użyj przycisku podglądu przed zapisaniem zmian."><a class="external text" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Szablon:Fizyka_poza_modelem_standardowym&amp;action=edit">e</a></li></ul><div class="navbox-title caption"><a href="/wiki/Fizyka_poza_modelem_standardowym" title="Fizyka poza modelem standardowym">Fizyka poza modelem standardowym</a></div><div class="mw-collapsible-content"><div class="hlist navbox-above above"> <ul><li><a href="/wiki/Model_standardowy" title="Model standardowy">Model standardowy</a></li></ul> </div><div class="flex"><table class="navbox-main-content inner-standard"><tbody><tr class="a1"><th class="navbox-group opis" scope="row">Dowody</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Problem_hierarchii&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Problem hierarchii (strona nie istnieje)">problem hierarchii</a></li> <li><a class="mw-selflink selflink">ciemna materia</a></li> <li><a href="/wiki/Sta%C5%82a_kosmologiczna" title="Stała kosmologiczna">problem stałej kosmologicznej</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Naruszenie_parzysto%C5%9Bci_%C5%82adunku&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Naruszenie parzystości ładunku (strona nie istnieje)">naruszenie parzystości ładunku</a></li> <li><a href="/wiki/Oscylacje_neutrin" title="Oscylacje neutrin">oscylacje neutrin</a></li></ul> </td></tr><tr class="a2"><th class="navbox-group opis" scope="row">Teorie</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/w/index.php?title=Technicolor_(fizyka)&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Technicolor (fizyka) (strona nie istnieje)">technicolor</a></li> <li><a href="/wiki/Teoria_Kaluzy-Kleina" title="Teoria Kaluzy-Kleina">teoria Kaluzy-Kleina</a></li> <li><a href="/wiki/Teorie_wielkiej_unifikacji" title="Teorie wielkiej unifikacji">teorie wielkiej unifikacji</a></li> <li><a href="/wiki/Teoria_wszystkiego" title="Teoria wszystkiego">teoria wszystkiego</a></li> <li><a href="/wiki/Teoria_nadciek%C5%82ej_pr%C3%B3%C5%BCni" title="Teoria nadciekłej próżni">teoria nadciekłej próżni</a></li></ul> </td></tr><tr class="a3"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Supersymetria" title="Supersymetria">Supersymetria</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Minimalny_supersymetryczny_model_standardowy" title="Minimalny supersymetryczny model standardowy">MSSM</a></li> <li><a href="/wiki/Teoria_superstrun" title="Teoria superstrun">teoria superstrun</a></li> <li><a href="/wiki/Supergrawitacja" title="Supergrawitacja">supergrawitacja</a></li></ul> </td></tr><tr class="a4"><th class="navbox-group opis" scope="row"><a href="/wiki/Grawitacja_kwantowa" title="Grawitacja kwantowa">Grawitacja kwantowa</a></th><td class="navbox-list spis hlist navbox-even"> <ul><li><a href="/wiki/Teoria_strun" title="Teoria strun">teoria strun</a></li> <li><a href="/wiki/P%C4%99tlowa_grawitacja_kwantowa" title="Pętlowa grawitacja kwantowa">pętlowa grawitacja kwantowa</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Przyczynowa_dynamiczna_triangulacja&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Przyczynowa dynamiczna triangulacja (strona nie istnieje)">przyczynowa dynamiczna triangulacja (CDT)</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Kanoniczna_kwantowa_grawitacja&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Kanoniczna kwantowa grawitacja (strona nie istnieje)">kanoniczna kwantowa grawitacja</a></li> <li><a href="/wiki/Teoria_nadciek%C5%82ej_pr%C3%B3%C5%BCni" title="Teoria nadciekłej próżni">teoria nadciekłej próżni</a></li></ul> </td></tr><tr class="a5"><th class="navbox-group opis" scope="row">Eksperymenty</th><td class="navbox-list spis hlist navbox-odd"> <ul><li><a href="/wiki/Narodowe_Laboratorium_Gran_Sasso" title="Narodowe Laboratorium Gran Sasso">Gran Sasso</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=Obserwatorium_neutrin_w_Indiach&amp;action=edit&amp;redlink=1" class="new" title="Obserwatorium neutrin w Indiach (strona nie istnieje)">INO</a></li> <li><a href="/wiki/Wielki_Zderzacz_Hadron%C3%B3w" title="Wielki Zderzacz Hadronów">LHC</a></li> <li><a href="/wiki/Sudbury_Neutrino_Observatory" title="Sudbury Neutrino Observatory">SNO</a></li> <li><a href="/wiki/Super-Kamiokande" title="Super-Kamiokande">Super-K</a></li> <li><a href="/wiki/Tevatron" title="Tevatron">Tevatron</a></li></ul> </td></tr></tbody></table><div class="navbox-after after"> <p><span typeof="mw:File"><a href="/wiki/Plik:CMS_Higgs-event.jpg" class="mw-file-description"><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/CMS_Higgs-event.jpg/120px-CMS_Higgs-event.jpg" decoding="async" width="120" height="111" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/CMS_Higgs-event.jpg/180px-CMS_Higgs-event.jpg 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/1c/CMS_Higgs-event.jpg/240px-CMS_Higgs-event.jpg 2x" data-file-width="1104" data-file-height="1018" /></a></span> </p> </div></div></div></div> <style data-mw-deduplicate="TemplateStyles:r74016753">.mw-parser-output #normdaten>div+div{margin-top:0.5em}.mw-parser-output #normdaten>div>div{background:var(--background-color-neutral,#eaecf0);padding:.2em .5em}.mw-parser-output #normdaten ul{margin:0;padding:0}.mw-parser-output #normdaten ul li:first-child{padding-left:.5em;border-left:1px solid var(--border-color-base,#a2a9b1)}</style> <div id="normdaten" class="catlinks"><div class="normdaten-typ-fehlt"><div><a href="/wiki/Kontrola_autorytatywna" title="Kontrola autorytatywna">Kontrola autorytatywna</a>&#160;(<span class="description">obiekt hipotetyczny</span>):</div><ul><li><a href="/wiki/Library_of_Congress_Control_Number" title="Library of Congress Control Number">LCCN</a>:&#8201;<span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://lccn.loc.gov/sh87007317">sh87007317</a></span></li><li><a href="/wiki/Gemeinsame_Normdatei" title="Gemeinsame Normdatei">GND</a>:&#8201;<span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://d-nb.info/gnd/4230260-2">4230260-2</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioth%C3%A8que_nationale" title="Bibliothèque nationale">BnF</a>:&#8201;<span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://catalogue.bnf.fr/ark:/12148/cb12142390j">12142390j</a></span></li><li><a href="/wiki/Centralna_Biblioteka_Narodowa_we_Florencji" title="Centralna Biblioteka Narodowa we Florencji">BNCF</a>:&#8201;<span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://thes.bncf.firenze.sbn.it/termine.php?id=49495">49495</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Republiki_Czeskiej" title="Biblioteka Narodowa Republiki Czeskiej">NKC</a>:&#8201;<span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://aut.nkp.cz/ph618637">ph618637</a></span></li><li><a href="/wiki/Biblioteka_Narodowa_Izraela" title="Biblioteka Narodowa Izraela">J9U</a>:&#8201;<span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="http://olduli.nli.org.il/F/?func=find-b&amp;local_base=NLX10&amp;find_code=UID&amp;request=987007538991005171">987007538991005171</a></span></li></ul></div><div class="normdaten-andere"><div><a href="/wiki/Encyklopedia_internetowa" title="Encyklopedia internetowa">Encyklopedie internetowe</a>:</div> <ul><li><a href="/wiki/Encyklopedia_PWN_(internetowa)" title="Encyklopedia PWN (internetowa)">PWN</a>:&#8201;<span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/;3886514.html">3886514</a></span></li> <li><a href="/wiki/Encyklopedia_Britannica" title="Encyklopedia Britannica">Britannica</a>:&#8201;<span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.britannica.com/science/dark-matter">science/dark-matter</a></span></li> <li><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Property:P3219" class="extiw" title="d:Property:P3219">Universalis</a>:&#8201;<span class="uid"><a rel="nofollow" class="external text" href="https://www.universalis.fr/encyclopedie/masse-cachee-masse-manquante-matiere-noire/">masse-cachee-masse-manquante-matiere-noire</a></span></li> <li><a href="/wiki/Store_norske_leksikon" title="Store norske leksikon">SNL</a>:&#8201;<span class="uid"><a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=4342&amp;url_prefix=https://snl.no/&amp;id=m%C3%B8rk_materie">mørk_materie</a></span></li> <li><a href="/wiki/Den_Store_Danske_Encyklop%C3%A6di" title="Den Store Danske Encyklopædi">DSDE</a>:&#8201;<span class="uid"><a class="external text" href="https://wikidata-externalid-url.toolforge.org/?p=8313&amp;url_prefix=https://lex.dk/&amp;id=m%C3%B8rkt_stof">mørkt_stof</a></span></li></ul> </div></div></div><!--esi <esi:include src="/esitest-fa8a495983347898/content" /> --><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">Źródło: „<a dir="ltr" href="https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;oldid=75020235">https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;oldid=75020235</a>”</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/Specjalna:Kategorie" title="Specjalna:Kategorie">Kategorie</a>: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Ciemna_materia" title="Kategoria:Ciemna materia">Ciemna materia</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Fizyka_poza_modelem_standardowym" title="Kategoria:Fizyka poza modelem standardowym">Fizyka poza modelem standardowym</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Nierozwi%C4%85zane_problemy_w_astronomii" title="Kategoria:Nierozwiązane problemy w astronomii">Nierozwiązane problemy w astronomii</a></li><li><a href="/wiki/Kategoria:Hipotezy_astronomiczne" title="Kategoria:Hipotezy astronomiczne">Hipotezy astronomiczne</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">Ukryta kategoria: <ul><li><a href="/wiki/Kategoria:Szablon_cytowania_ksi%C4%85%C5%BCki_%E2%80%93_brak_numeru_strony" title="Kategoria:Szablon cytowania książki – brak numeru strony">Szablon cytowania książki – brak numeru strony</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> Tę stronę ostatnio edytowano 21 paź 2024, 21:02.</li> <li id="footer-info-copyright">Tekst udostępniany na licencji <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.pl">Creative Commons: uznanie autorstwa, na tych samych warunkach</a>, z możliwością obowiązywania dodatkowych ograniczeń. Zobacz szczegółowe informacje o <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Policy:Terms_of_Use/pl">warunkach korzystania</a>.</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">Polityka prywatności</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/Wikipedia:O_Wikipedii">O Wikipedii</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/Wikipedia:Korzystasz_z_Wikipedii_tylko_na_w%C5%82asn%C4%85_odpowiedzialno%C5%9B%C4%87">Korzystasz z Wikipedii tylko na własną odpowiedzialność</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Powszechne Zasady Postępowania</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">Dla deweloperów</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/pl.wikipedia.org">Statystyki</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">Oświadczenie o ciasteczkach</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//pl.m.wikipedia.org/w/index.php?title=Ciemna_materia&amp;mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">Wersja mobilna</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-ckdzv","wgBackendResponseTime":178,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.579","walltime":"0.725","ppvisitednodes":{"value":12520,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":105758,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":21475,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":12,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":2,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":57381,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":6,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 598.933 1 -total"," 53.57% 320.855 1 Szablon:Przypisy"," 21.93% 131.317 2 Szablon:Szablon_nawigacyjny"," 21.92% 131.275 1 Szablon:Kosmologia_fizyczna"," 20.31% 121.622 14 Szablon:Cytuj_stronę"," 14.10% 84.459 1 Szablon:Kontrola_autorytatywna"," 11.13% 66.682 10 Szablon:Cytuj_pismo"," 7.96% 47.667 7 Szablon:Cytuj"," 4.29% 25.692 29 Szablon:Lang"," 4.12% 24.676 1 Szablon:Wikisłownik"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.437","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":4390430,"limit":52428800},"limitreport-logs":"required = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\njournalAbbr = \"Astronomy \u0026 Astrophysics\"\next = nil\next = false\next = false\nrequired = table#1 {\n}\next = nil\next = false\next = nil\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\njournalAbbr = \"Arxiv\"\next = nil\next = false\next = false\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\njournalAbbr = \"World Scientific\"\next = nil\next = false\next = false\nrequired = table#1 {\n}\njournalAbbr = \"Physical Review D\"\next = nil\next = false\next = false\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\njournalAbbr = \"Journal of Cosmology and Astroparticle Physics\"\next = nil\next = false\next = false\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\nrequired = table#1 {\n}\njournalAbbr = \"Astrophysical Journal Letters\"\next = nil\next = false\next = false\nrequired = table#1 {\n}\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\n\n== Szablon:Szablon nawigacyjny ==\n\nrequired = table#1 {\n}\n"},"cachereport":{"origin":"mw-web.eqiad.main-7c479b968-qkvbh","timestamp":"20241115093850","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"Ciemna materia","url":"https:\/\/pl.wikipedia.org\/wiki\/Ciemna_materia","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q79925","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q79925","author":{"@type":"Organization","name":"Wsp\u00f3\u0142tw\u00f3rcy projekt\u00f3w Fundacji Wikimedia"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2005-02-24T15:55:55Z","image":"https:\/\/upload.wikimedia.org\/wikipedia\/commons\/3\/3a\/DMPie_2013_pl.svg","headline":"postulowana materia nieoddzia\u0142uj\u0105ca elektromagnetycznie"}</script> </body> </html>

Pages: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10