CINXE.COM

<!DOCTYPE html> <html class="client-nojs vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available" lang="sa" dir="ltr"> <head> <meta charset="UTF-8"> <title>न्यायदर्शनम् - विकिपीडिया</title> <script>(function(){var className="client-js vector-feature-language-in-header-enabled vector-feature-language-in-main-page-header-disabled vector-feature-sticky-header-disabled vector-feature-page-tools-pinned-disabled vector-feature-toc-pinned-clientpref-1 vector-feature-main-menu-pinned-disabled vector-feature-limited-width-clientpref-1 vector-feature-limited-width-content-enabled vector-feature-custom-font-size-clientpref-1 vector-feature-appearance-pinned-clientpref-1 vector-feature-night-mode-disabled skin-theme-clientpref-day vector-toc-available";var cookie=document.cookie.match(/(?:^|; )sawikimwclientpreferences=([^;]+)/);if(cookie){cookie[1].split('%2C').forEach(function(pref){className=className.replace(new RegExp('(^| )'+pref.replace(/-clientpref-\w+$|[^\w-]+/g,'')+'-clientpref-\\w+( |$)'),'$1'+pref+'$2');});}document.documentElement.className=className;}());RLCONF={"wgBreakFrames":false,"wgSeparatorTransformTable":["",""],"wgDigitTransformTable":["0\t1\t2\t3\t4\t5\t6\t7\t8\t9", "०\t१\t२\t३\t४\t५\t६\t७\t८\t९"],"wgDefaultDateFormat":"dmy","wgMonthNames":["","जनवरी","फेब्रवरी","मार्च्","एप्रिल्","मे","जून्","जुलै","आगस्ट्","सेप्टेम्बर्","अक्टोबर्","नवेम्बर्","डिसेम्बर्"],"wgRequestId":"a60908ac-a187-46c9-a086-0d1b95a10aa4","wgCanonicalNamespace":"","wgCanonicalSpecialPageName":false,"wgNamespaceNumber":0,"wgPageName":"न्यायदर्शनम्","wgTitle":"न्यायदर्शनम्","wgCurRevisionId":483414,"wgRevisionId":483414,"wgArticleId":11366,"wgIsArticle":true,"wgIsRedirect":false,"wgAction":"view","wgUserName":null,"wgUserGroups":["*"],"wgCategories":["चित्रं योजनीयम्","सारमञ्जूषा योजनीया","Webarchive template wayback links","All articles with dead external links", "Articles with dead external links from September 2023","Articles with invalid date parameter in template","न्यायदर्शनम्"],"wgPageViewLanguage":"sa","wgPageContentLanguage":"sa","wgPageContentModel":"wikitext","wgRelevantPageName":"न्यायदर्शनम्","wgRelevantArticleId":11366,"wgIsProbablyEditable":true,"wgRelevantPageIsProbablyEditable":true,"wgRestrictionEdit":[],"wgRestrictionMove":[],"wgNoticeProject":"wikipedia","wgCiteReferencePreviewsActive":true,"wgMediaViewerOnClick":true,"wgMediaViewerEnabledByDefault":true,"wgPopupsFlags":0,"wgVisualEditor":{"pageLanguageCode":"sa","pageLanguageDir":"ltr","pageVariantFallbacks":"sa"},"wgMFDisplayWikibaseDescriptions":{"search":true,"watchlist":true,"tagline":true,"nearby":true},"wgWMESchemaEditAttemptStepOversample":false,"wgWMEPageLength":70000,"wgRelatedArticlesCompat":[],"wgCentralAuthMobileDomain":false,"wgEditSubmitButtonLabelPublish":true,"wgULSPosition":"interlanguage", "wgULSisCompactLinksEnabled":false,"wgVector2022LanguageInHeader":true,"wgULSisLanguageSelectorEmpty":false,"wgWikibaseItemId":"Q595650","wgCheckUserClientHintsHeadersJsApi":["brands","architecture","bitness","fullVersionList","mobile","model","platform","platformVersion"],"GEHomepageSuggestedEditsEnableTopics":true,"wgGETopicsMatchModeEnabled":false,"wgGEStructuredTaskRejectionReasonTextInputEnabled":false,"wgGELevelingUpEnabledForUser":false,"wgSiteNoticeId":"2.0"};RLSTATE={"ext.globalCssJs.user.styles":"ready","site.styles":"ready","user.styles":"ready","ext.globalCssJs.user":"ready","user":"ready","user.options":"loading","ext.cite.styles":"ready","skins.vector.search.codex.styles":"ready","skins.vector.styles":"ready","skins.vector.icons":"ready","ext.wikimediamessages.styles":"ready","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript":"ready","ext.uls.interlanguage":"ready","wikibase.client.init":"ready","ext.wikimediaBadges":"ready","ext.dismissableSiteNotice.styles":"ready"}; RLPAGEMODULES=["ext.cite.ux-enhancements","site","mediawiki.page.ready","mediawiki.toc","skins.vector.js","ext.centralNotice.geoIP","ext.centralNotice.startUp","ext.gadget.Numeral_converter","ext.gadget.ShortUrl","ext.urlShortener.toolbar","ext.centralauth.centralautologin","mmv.bootstrap","ext.popups","ext.visualEditor.desktopArticleTarget.init","ext.visualEditor.targetLoader","ext.shortUrl","ext.echo.centralauth","ext.eventLogging","ext.wikimediaEvents","ext.navigationTiming","ext.uls.interface","ext.cx.eventlogging.campaigns","ext.cx.uls.quick.actions","wikibase.client.vector-2022","ext.checkUser.clientHints","ext.growthExperiments.SuggestedEditSession","wikibase.sidebar.tracking","ext.dismissableSiteNotice"];</script> <script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.loader.impl(function(){return["user.options@12s5i",function($,jQuery,require,module){mw.user.tokens.set({"patrolToken":"+\\","watchToken":"+\\","csrfToken":"+\\"}); }];});});</script> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=sa&modules=ext.cite.styles%7Cext.dismissableSiteNotice.styles%7Cext.uls.interlanguage%7Cext.visualEditor.desktopArticleTarget.noscript%7Cext.wikimediaBadges%7Cext.wikimediamessages.styles%7Cskins.vector.icons%2Cstyles%7Cskins.vector.search.codex.styles%7Cwikibase.client.init&only=styles&skin=vector-2022"> <script async="" src="/w/load.php?lang=sa&modules=startup&only=scripts&raw=1&skin=vector-2022"></script> <meta name="ResourceLoaderDynamicStyles" content=""> <link rel="stylesheet" href="/w/load.php?lang=sa&modules=site.styles&only=styles&skin=vector-2022"> <meta name="generator" content="MediaWiki 1.44.0-wmf.4"> <meta name="referrer" content="origin"> <meta name="referrer" content="origin-when-cross-origin"> <meta name="robots" content="max-image-preview:standard"> <meta name="format-detection" content="telephone=no"> <meta name="viewport" content="width=1120"> <meta property="og:title" content="न्यायदर्शनम् - विकिपीडिया"> <meta property="og:type" content="website"> <link rel="preconnect" href="//upload.wikimedia.org"> <link rel="alternate" media="only screen and (max-width: 640px)" href="//sa.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D"> <link rel="alternate" type="application/x-wiki" title="सम्पाद्यताम्" href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit"> <link rel="apple-touch-icon" href="/static/apple-touch/wikipedia.png"> <link rel="icon" href="/static/favicon/wikipedia.ico"> <link rel="search" type="application/opensearchdescription+xml" href="/w/rest.php/v1/search" title="विकिपीडिया (sa)"> <link rel="EditURI" type="application/rsd+xml" href="//sa.wikipedia.org/w/api.php?action=rsd"> <link rel="canonical" href="https://sa.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D"> <link rel="license" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.sa"> <link rel="alternate" type="application/atom+xml" title="विकिपीडिया अणुपूरणम्" href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF&feed=atom"> <link rel="dns-prefetch" href="//meta.wikimedia.org" /> <link rel="dns-prefetch" href="//login.wikimedia.org"> </head> <body class="skin--responsive skin-vector skin-vector-search-vue mediawiki ltr sitedir-ltr mw-hide-empty-elt ns-0 ns-subject mw-editable page-न्यायदर्शनम् rootpage-न्यायदर्शनम् skin-vector-2022 action-view"><a class="mw-jump-link" href="#bodyContent">सामग्री पर जाएँ</a> <div class="vector-header-container"> <header class="vector-header mw-header"> <div class="vector-header-start"> <nav class="vector-main-menu-landmark" aria-label="साइट"> <div id="vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown vector-main-menu-dropdown vector-button-flush-left vector-button-flush-right" > <input type="checkbox" id="vector-main-menu-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-main-menu-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="मुख्य मेन्यू" > <label id="vector-main-menu-dropdown-label" for="vector-main-menu-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-menu mw-ui-icon-wikimedia-menu"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">मुख्य मेन्यू</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-main-menu-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-main-menu" class="vector-main-menu vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-main-menu-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="main-menu-pinned" data-pinnable-element-id="vector-main-menu" data-pinned-container-id="vector-main-menu-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-main-menu-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">मुख्य मेन्यू</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-main-menu.unpin">छुपाएँ</button> </div> <div id="p-navigation" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-navigation" > <div class="vector-menu-heading"> सञ्चरणम् </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-mainpage-description" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="मुख्यपृष्ठं गम्यताम् [z]" accesskey="z"><span>मुख्यपृष्ठम्</span></a></li><li id="n-सभा" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE"><span>सभा</span></a></li><li id="n-Recentchanges" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF"><span>नूतनपरिवर्तनानि</span></a></li><li id="n-randompage" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%83%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%9B%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="यादृच्छिकं पृष्ठं दर्श्यताम् [x]" accesskey="x"><span>अविशिष्टपृष्ठम्</span></a></li><li id="n-विचारसभा" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A4%AD%E0%A4%BE"><span>विचारसभा</span></a></li><li id="n-अर्थदानम्" class="mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_sa.wikipedia.org&uselang=sa"><span>अर्थदानम्</span></a></li><li id="n-दूतावासः" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83/Embassy"><span>दूतावासः</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-साहाय्यम्" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-साहाय्यम्" > <div class="vector-menu-heading"> साहाय्यम् </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="n-प्रयोगपृष्ठम्" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D"><span>प्रयोगपृष्ठम्</span></a></li><li id="n-स्वशिक्षा" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE"><span>स्वशिक्षा</span></a></li><li id="n-देवनागरीलेखनसाहाय्यम्" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%A5%E0%A4%82_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%3F"><span>देवनागरीलेखनसाहाय्यम्</span></a></li><li id="n-सामान्यजिज्ञासाः" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%9C%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%83"><span>सामान्यजिज्ञासाः</span></a></li><li id="n-नवागतेभ्यः-परिचयः" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%A4%E0%A5%87%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%AF%E0%A4%83"><span>नवागतेभ्यः परिचयः</span></a></li><li id="n-वि-पत्रपञ्जीकरणं-करोतु" class="mw-list-item"><a href="https://lists.wikimedia.org/mailman/listinfo/wikisa-l"><span>वि-पत्रपञ्जीकरणं करोतु</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-logo"> <img class="mw-logo-icon" src="/static/images/icons/wikipedia.png" alt="" aria-hidden="true" height="50" width="50"> <span class="mw-logo-container skin-invert"> <img class="mw-logo-wordmark" alt="विकिपीडिया" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-wordmark-sa.svg" style="width: 7.5em; height: 1.4375em;"> <img class="mw-logo-tagline" alt="" src="/static/images/mobile/copyright/wikipedia-tagline-sa.svg" width="93" height="13" style="width: 5.8125em; height: 0.8125em;"> </span> </a> </div> <div class="vector-header-end"> <div id="p-search" role="search" class="vector-search-box-vue vector-search-box-collapses vector-search-box-show-thumbnail vector-search-box-auto-expand-width vector-search-box"> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only search-toggle" title="विकिपीडिया अन्विष्यताम् [f]" accesskey="f"><span class="vector-icon mw-ui-icon-search mw-ui-icon-wikimedia-search"></span> <span>अन्विष्यताम्</span> </a> <div class="vector-typeahead-search-container"> <div class="cdx-typeahead-search cdx-typeahead-search--show-thumbnail cdx-typeahead-search--auto-expand-width"> <form action="/w/index.php" id="searchform" class="cdx-search-input cdx-search-input--has-end-button"> <div id="simpleSearch" class="cdx-search-input__input-wrapper" data-search-loc="header-moved"> <div class="cdx-text-input cdx-text-input--has-start-icon"> <input class="cdx-text-input__input" type="search" name="search" placeholder="विकिपीडिया अन्विष्यताम्" aria-label="विकिपीडिया अन्विष्यताम्" autocapitalize="sentences" title="विकिपीडिया अन्विष्यताम् [f]" accesskey="f" id="searchInput" > <span class="cdx-text-input__icon cdx-text-input__start-icon"></span> </div> <input type="hidden" name="title" value="विशेषः:अन्वेषणम्"> </div> <button class="cdx-button cdx-search-input__end-button">अन्विष्यताम्</button> </form> </div> </div> </div> <nav class="vector-user-links vector-user-links-wide" aria-label="वैयक्तिकोपकरणानि"> <div class="vector-user-links-main"> <div id="p-vector-user-menu-preferences" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-userpage" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="दिखावट"> <div id="vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown " title="पृष्ठ के फ़ॉन्ट का आकार, चौड़ाई और रंग बदलें" > <input type="checkbox" id="vector-appearance-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-appearance-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="दिखावट" > <label id="vector-appearance-dropdown-label" for="vector-appearance-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-appearance mw-ui-icon-wikimedia-appearance"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">दिखावट</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-appearance-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <div id="p-vector-user-menu-notifications" class="vector-menu mw-portlet emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> <div id="p-vector-user-menu-overflow" class="vector-menu mw-portlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_sa.wikipedia.org&uselang=sa" class=""><span>दानम्</span></a> </li> <li id="pt-createaccount-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%83%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D&returnto=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="नूतनसदस्यतां प्राप्य प्रविश्यताम् इति सूच्यते किन्तु न एतद् अनिवार्यम्" class=""><span>सदस्यता प्राप्यताम्</span></a> </li> <li id="pt-login-2" class="user-links-collapsible-item mw-list-item user-links-collapsible-item"><a data-mw="interface" href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83&returnto=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="प्रवेशाय प्रोत्सहामहे । परन्तु प्रवेशः अनिवार्यः नास्ति । [o]" accesskey="o" class=""><span>प्रविश्यताम्</span></a> </li> </ul> </div> </div> </div> <div id="vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown vector-user-menu vector-button-flush-right vector-user-menu-logged-out" title="अन्य विकल्प" > <input type="checkbox" id="vector-user-links-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-user-links-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="वैयक्तिकोपकरणानि" > <label id="vector-user-links-dropdown-label" for="vector-user-links-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-ellipsis mw-ui-icon-wikimedia-ellipsis"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">वैयक्तिकोपकरणानि</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-personal" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-personal user-links-collapsible-item" title="User menu" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-sitesupport" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="//donate.wikimedia.org/wiki/Special:FundraiserRedirector?utm_source=donate&utm_medium=sidebar&utm_campaign=C13_sa.wikipedia.org&uselang=sa"><span>दानम्</span></a></li><li id="pt-createaccount" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%BE_%E0%A4%B8%E0%A5%83%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%8D&returnto=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="नूतनसदस्यतां प्राप्य प्रविश्यताम् इति सूच्यते किन्तु न एतद् अनिवार्यम्"><span class="vector-icon mw-ui-icon-userAdd mw-ui-icon-wikimedia-userAdd"></span> <span>सदस्यता प्राप्यताम्</span></a></li><li id="pt-login" class="user-links-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B8%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83&returnto=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="प्रवेशाय प्रोत्सहामहे । परन्तु प्रवेशः अनिवार्यः नास्ति । [o]" accesskey="o"><span class="vector-icon mw-ui-icon-logIn mw-ui-icon-wikimedia-logIn"></span> <span>प्रविश्यताम्</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-user-menu-anon-editor" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-user-menu-anon-editor" > <div class="vector-menu-heading"> लॉग-आउट किए गए संपादकों के लिए पृष्ठ <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%9A%E0%A4%AF" aria-label="संपादन के बारे में अधिक जानें"><span>अधिक जानें</span></a> </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="pt-anoncontribs" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%AE%E0%A4%AE_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" title="इस आईपी पते से संपादन की सूची [y]" accesskey="y"><span>अंशदाता</span></a></li><li id="pt-anontalk" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%AE%E0%A4%AE_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="एतस्मात् ऐपिसङ्केतात् सम्पादनस्य परिचर्चा । [n]" accesskey="n"><span>सम्भाषणम्</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </header> </div> <div class="mw-page-container"> <div class="mw-page-container-inner"> <div class="vector-sitenotice-container"> <div id="siteNotice"><div id="mw-dismissablenotice-anonplace"></div><script>(function(){var node=document.getElementById("mw-dismissablenotice-anonplace");if(node){node.outerHTML="\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice\"\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-close\"\u003E[\u003Ca tabindex=\"0\" role=\"button\"\u003Eविलुप्यताम्\u003C/a\u003E]\u003C/div\u003E\u003Cdiv class=\"mw-dismissable-notice-body\"\u003E\u003C!-- CentralNotice --\u003E\u003Cdiv id=\"localNotice\" data-nosnippet=\"\"\u003E\u003Cdiv class=\"sitenotice\" lang=\"sa\" dir=\"ltr\"\u003E\u003Ctable align=\"Center\" style=\"Background-Color:#f1f5fc; Border: 2px Solid #abd5f5;\"\u003E\n\n\u003Ctbody\u003E\u003Ctr\u003E\n\u003Ctd\u003E\n\u003C/td\u003E\u003C/tr\u003E\n\u003Ctr align=\"Center\"\u003E\n\u003Ctd\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Cspan\u003E\u003Cimg alt=\"साहाय्यम्\" src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Gnome-help.svg/20px-Gnome-help.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"20\" height=\"20\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Gnome-help.svg/30px-Gnome-help.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/9/96/Gnome-help.svg/40px-Gnome-help.svg.png 2x\" data-file-width=\"64\" data-file-height=\"64\" /\u003E\u003C/span\u003E\u003C/span\u003E \u003Cb\u003E\u003Ca href=\"/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE_%E0%A4%95%E0%A4%A5%E0%A4%82_%E0%A4%B2%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%3F\" title=\"साहाय्यम्:देवनागरीलिप्या कथं लेखनीयम्?\"\u003Eदेवनागरीलिप्या लेखनार्थं साहाय्यम्\u003C/a\u003E\u003C/b\u003E \u0026#160;\n\u003C/td\u003E\n\u003Ctd\u003E\u003Cspan typeof=\"mw:File\"\u003E\u003Cspan\u003E\u003Cimg alt=\"साहाय्यम्\" src=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Information_icon.svg/20px-Information_icon.svg.png\" decoding=\"async\" width=\"20\" height=\"20\" class=\"mw-file-element\" srcset=\"//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Information_icon.svg/30px-Information_icon.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/35/Information_icon.svg/40px-Information_icon.svg.png 2x\" data-file-width=\"620\" data-file-height=\"620\" /\u003E\u003C/span\u003E\u003C/span\u003E \u0026#160;\n\u003C/td\u003E\u003C/tr\u003E\u003C/tbody\u003E\u003C/table\u003E\n\u003Cp\u003E\u003Cbr /\u003E\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E\u003C/div\u003E";}}());</script></div> </div> <div class="vector-column-start"> <div class="vector-main-menu-container"> <div id="mw-navigation"> <nav id="mw-panel" class="vector-main-menu-landmark" aria-label="साइट"> <div id="vector-main-menu-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> </div> </div> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav id="mw-panel-toc" aria-label="सामग्री" data-event-name="ui.sidebar-toc" class="mw-table-of-contents-container vector-toc-landmark"> <div id="vector-toc-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-toc" class="vector-toc vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-toc-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="toc-pinned" data-pinnable-element-id="vector-toc" > <h2 class="vector-pinnable-header-label">सामग्री</h2> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-toc.unpin">छुपाएँ</button> </div> <ul class="vector-toc-contents" id="mw-panel-toc-list"> <li id="toc-mw-content-text" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a href="#" class="vector-toc-link"> <div class="vector-toc-text">शुरुआत</div> </a> </li> <li id="toc-इतिहासः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#इतिहासः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१</span> <span>इतिहासः</span> </div> </a> <ul id="toc-इतिहासः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-पदार्थ-प्रमाणानि" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#पदार्थ-प्रमाणानि"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२</span> <span>पदार्थ-प्रमाणानि</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-पदार्थ-प्रमाणानि-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>पदार्थ-प्रमाणानि उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-पदार्थ-प्रमाणानि-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-प्रमाणम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#प्रमाणम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.१</span> <span>प्रमाणम्</span> </div> </a> <ul id="toc-प्रमाणम्-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-प्रत्यक्षम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#प्रत्यक्षम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.१.१</span> <span>प्रत्यक्षम्</span> </div> </a> <ul id="toc-प्रत्यक्षम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-अनुमानम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#अनुमानम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.१.२</span> <span>अनुमानम्</span> </div> </a> <ul id="toc-अनुमानम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-उपमानम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#उपमानम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.१.३</span> <span>उपमानम्</span> </div> </a> <ul id="toc-उपमानम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-शब्दप्रमाणम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#शब्दप्रमाणम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.१.४</span> <span>शब्दप्रमाणम्</span> </div> </a> <ul id="toc-शब्दप्रमाणम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-प्रमेयम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#प्रमेयम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.२</span> <span>प्रमेयम्</span> </div> </a> <ul id="toc-प्रमेयम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-संशयः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#संशयः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.३</span> <span>संशयः</span> </div> </a> <ul id="toc-संशयः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-प्रयोजनम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#प्रयोजनम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.४</span> <span>प्रयोजनम्</span> </div> </a> <ul id="toc-प्रयोजनम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-दृष्टान्तः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#दृष्टान्तः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.५</span> <span>दृष्टान्तः</span> </div> </a> <ul id="toc-दृष्टान्तः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-सिद्धान्तः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#सिद्धान्तः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.६</span> <span>सिद्धान्तः</span> </div> </a> <ul id="toc-सिद्धान्तः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-अवयवः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#अवयवः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.७</span> <span>अवयवः</span> </div> </a> <ul id="toc-अवयवः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-तर्कः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#तर्कः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.८</span> <span>तर्कः</span> </div> </a> <ul id="toc-तर्कः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-निर्णयः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#निर्णयः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.९</span> <span>निर्णयः</span> </div> </a> <ul id="toc-निर्णयः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-वादः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#वादः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.१०</span> <span>वादः</span> </div> </a> <ul id="toc-वादः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-जल्पः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#जल्पः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.११</span> <span>जल्पः</span> </div> </a> <ul id="toc-जल्पः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-वितण्डा" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#वितण्डा"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.१२</span> <span>वितण्डा</span> </div> </a> <ul id="toc-वितण्डा-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-छलम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#छलम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.१३</span> <span>छलम्</span> </div> </a> <ul id="toc-छलम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-जातिः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#जातिः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.१४</span> <span>जातिः</span> </div> </a> <ul id="toc-जातिः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-निग्रहस्थानम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#निग्रहस्थानम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">२.१५</span> <span>निग्रहस्थानम्</span> </div> </a> <ul id="toc-निग्रहस्थानम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-विषयाः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#विषयाः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">३</span> <span>विषयाः</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-विषयाः-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>विषयाः उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-विषयाः-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-प्रत्यक्षप्रमाणम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#प्रत्यक्षप्रमाणम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">३.१</span> <span><b>प्रत्यक्षप्रमाणम्</b></span> </div> </a> <ul id="toc-प्रत्यक्षप्रमाणम्-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-सविकल्पं_प्रत्यक्षम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#सविकल्पं_प्रत्यक्षम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">३.१.१</span> <span><b>सविकल्पं प्रत्यक्षम्</b></span> </div> </a> <ul id="toc-सविकल्पं_प्रत्यक्षम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-निर्विकल्पं_प्रत्यक्षम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#निर्विकल्पं_प्रत्यक्षम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">३.१.२</span> <span><b>निर्विकल्पं प्रत्यक्षम्</b></span> </div> </a> <ul id="toc-निर्विकल्पं_प्रत्यक्षम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-सन्निकर्षः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#सन्निकर्षः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">३.२</span> <span><b>सन्निकर्षः</b></span> </div> </a> <ul id="toc-सन्निकर्षः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-अलौकिकसन्निकर्षः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#अलौकिकसन्निकर्षः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">३.३</span> <span><b>अलौकिकसन्निकर्षः</b></span> </div> </a> <ul id="toc-अलौकिकसन्निकर्षः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-अनुमानप्रमाणम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#अनुमानप्रमाणम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">३.४</span> <span><b>अनुमानप्रमाणम्</b></span> </div> </a> <ul id="toc-अनुमानप्रमाणम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-आचार्यपरम्परा" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#आचार्यपरम्परा"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४</span> <span>आचार्यपरम्परा</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-आचार्यपरम्परा-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>आचार्यपरम्परा उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-आचार्यपरम्परा-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-आचार्यगौतमः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#आचार्यगौतमः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४.१</span> <span><b>आचार्यगौतमः</b></span> </div> </a> <ul id="toc-आचार्यगौतमः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-आचार्य_वात्स्यायनः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#आचार्य_वात्स्यायनः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४.२</span> <span><b>आचार्य वात्स्यायनः</b></span> </div> </a> <ul id="toc-आचार्य_वात्स्यायनः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-वाचस्पतिमिश्रः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#वाचस्पतिमिश्रः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४.३</span> <span><b>वाचस्पतिमिश्रः</b></span> </div> </a> <ul id="toc-वाचस्पतिमिश्रः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-जयन्तभट्टः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#जयन्तभट्टः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४.४</span> <span><b>जयन्तभट्टः</b></span> </div> </a> <ul id="toc-जयन्तभट्टः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-भासर्वज्ञः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#भासर्वज्ञः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४.५</span> <span><b>भासर्वज्ञः</b></span> </div> </a> <ul id="toc-भासर्वज्ञः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-उदयनाचार्यः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#उदयनाचार्यः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४.६</span> <span><b>उदयनाचार्यः</b></span> </div> </a> <ul id="toc-उदयनाचार्यः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-गङ्गेश_उपाध्यायः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#गङ्गेश_उपाध्यायः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४.७</span> <span><b>गङ्गेश उपाध्यायः</b></span> </div> </a> <ul id="toc-गङ्गेश_उपाध्यायः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-रघुनाथशिरोमणिः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#रघुनाथशिरोमणिः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४.८</span> <span><b>रघुनाथशिरोमणिः</b></span> </div> </a> <ul id="toc-रघुनाथशिरोमणिः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-मथुरानाथ_तर्कवागीशः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#मथुरानाथ_तर्कवागीशः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४.९</span> <span><b>मथुरानाथ तर्कवागीशः</b></span> </div> </a> <ul id="toc-मथुरानाथ_तर्कवागीशः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-जगदीशभट्टाचार्यः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#जगदीशभट्टाचार्यः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४.१०</span> <span><b>जगदीशभट्टाचार्यः</b></span> </div> </a> <ul id="toc-जगदीशभट्टाचार्यः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-गदाधरभट्टाचार्यः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#गदाधरभट्टाचार्यः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">४.११</span> <span><b>गदाधरभट्टाचार्यः</b></span> </div> </a> <ul id="toc-गदाधरभट्टाचार्यः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-नव्यन्यायः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#नव्यन्यायः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">५</span> <span>नव्यन्यायः</span> </div> </a> <button aria-controls="toc-नव्यन्यायः-sublist" class="cdx-button cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only vector-toc-toggle"> <span class="vector-icon mw-ui-icon-wikimedia-expand"></span> <span>नव्यन्यायः उप-अनुभाग को टॉगल करें</span> </button> <ul id="toc-नव्यन्यायः-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-पदार्थाः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-2"> <a class="vector-toc-link" href="#पदार्थाः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">५.१</span> <span>पदार्थाः</span> </div> </a> <ul id="toc-पदार्थाः-sublist" class="vector-toc-list"> <li id="toc-द्रव्याणि" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#द्रव्याणि"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">५.१.१</span> <span>द्रव्याणि</span> </div> </a> <ul id="toc-द्रव्याणि-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-गुणाः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#गुणाः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">५.१.२</span> <span>गुणाः</span> </div> </a> <ul id="toc-गुणाः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-कर्माणि" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#कर्माणि"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">५.१.३</span> <span>कर्माणि</span> </div> </a> <ul id="toc-कर्माणि-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-सामान्यम्" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#सामान्यम्"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">५.१.४</span> <span>सामान्यम्</span> </div> </a> <ul id="toc-सामान्यम्-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-विशेषाः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#विशेषाः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">५.१.५</span> <span>विशेषाः</span> </div> </a> <ul id="toc-विशेषाः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-समवायः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#समवायः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">५.१.६</span> <span>समवायः</span> </div> </a> <ul id="toc-समवायः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-अभावः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-3"> <a class="vector-toc-link" href="#अभावः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">५.१.७</span> <span>अभावः</span> </div> </a> <ul id="toc-अभावः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </li> </ul> </li> <li id="toc-ग्रन्थाः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#ग्रन्थाः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">६</span> <span>ग्रन्थाः</span> </div> </a> <ul id="toc-ग्रन्थाः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-दार्शनिकाः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#दार्शनिकाः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">७</span> <span>दार्शनिकाः</span> </div> </a> <ul id="toc-दार्शनिकाः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-अध्ययनकेन्द्राणि" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#अध्ययनकेन्द्राणि"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">८</span> <span>अध्ययनकेन्द्राणि</span> </div> </a> <ul id="toc-अध्ययनकेन्द्राणि-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-आधाराः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#आधाराः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">९</span> <span>आधाराः</span> </div> </a> <ul id="toc-आधाराः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> <li id="toc-बाह्यानुबन्धः" class="vector-toc-list-item vector-toc-level-1"> <a class="vector-toc-link" href="#बाह्यानुबन्धः"> <div class="vector-toc-text"> <span class="vector-toc-numb">१०</span> <span>बाह्यानुबन्धः</span> </div> </a> <ul id="toc-बाह्यानुबन्धः-sublist" class="vector-toc-list"> </ul> </li> </ul> </div> </div> </nav> </div> </div> <div class="mw-content-container"> <main id="content" class="mw-body"> <header class="mw-body-header vector-page-titlebar"> <nav aria-label="सामग्री" class="vector-toc-landmark"> <div id="vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown vector-page-titlebar-toc vector-button-flush-left" > <input type="checkbox" id="vector-page-titlebar-toc-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-titlebar-toc" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="विषयसूची को टॉगल करें" > <label id="vector-page-titlebar-toc-label" for="vector-page-titlebar-toc-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--icon-only " aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-listBullet mw-ui-icon-wikimedia-listBullet"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">विषयसूची को टॉगल करें</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-titlebar-toc-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> </div> </div> </div> </nav> <h1 id="firstHeading" class="firstHeading mw-first-heading"><span class="mw-page-title-main">न्यायदर्शनम्</span></h1> <div id="p-lang-btn" class="vector-dropdown mw-portlet mw-portlet-lang" > <input type="checkbox" id="p-lang-btn-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-p-lang-btn" class="vector-dropdown-checkbox mw-interlanguage-selector" aria-label="दूसरे भाषा में लेख पर जाएँ। ४४ भाषाओं में उपलब्ध" > <label id="p-lang-btn-label" for="p-lang-btn-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet cdx-button--action-progressive mw-portlet-lang-heading-44" aria-hidden="true" ><span class="vector-icon mw-ui-icon-language-progressive mw-ui-icon-wikimedia-language-progressive"></span> <span class="vector-dropdown-label-text">४४ भाषाएँ</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li class="interlanguage-link interwiki-af mw-list-item"><a href="https://af.wikipedia.org/wiki/Nyaya" title="Nyaya – अफ्रिक्कान्स्" lang="af" hreflang="af" data-title="Nyaya" data-language-autonym="Afrikaans" data-language-local-name="अफ्रिक्कान्स्" class="interlanguage-link-target"><span>Afrikaans</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ar mw-list-item"><a href="https://ar.wikipedia.org/wiki/%D9%86%D9%8A%D8%A7%D9%8A%D8%A7" title="نيايا – अऱबिक्" lang="ar" hreflang="ar" data-title="نيايا" data-language-autonym="العربية" data-language-local-name="अऱबिक्" class="interlanguage-link-target"><span>العربية</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-az mw-list-item"><a href="https://az.wikipedia.org/wiki/Nyaya" title="Nyaya – अज़रबैजानी" lang="az" hreflang="az" data-title="Nyaya" data-language-autonym="Azərbaycanca" data-language-local-name="अज़रबैजानी" class="interlanguage-link-target"><span>Azərbaycanca</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bg mw-list-item"><a href="https://bg.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D1%8F%D1%8F" title="Няя – बुल्गारियाई" lang="bg" hreflang="bg" data-title="Няя" data-language-autonym="Български" data-language-local-name="बुल्गारियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Български</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bh mw-list-item"><a href="https://bh.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF" title="न्याय – Bhojpuri" lang="bh" hreflang="bh" data-title="न्याय" data-language-autonym="भोजपुरी" data-language-local-name="Bhojpuri" class="interlanguage-link-target"><span>भोजपुरी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-bn mw-list-item"><a href="https://bn.wikipedia.org/wiki/%E0%A6%A8%E0%A7%8D%E0%A6%AF%E0%A6%BE%E0%A6%AF%E0%A6%BC_(%E0%A6%A6%E0%A6%B0%E0%A7%8D%E0%A6%B6%E0%A6%A8)" title="ন্যায় (দর্শন) – बंगाली" lang="bn" hreflang="bn" data-title="ন্যায় (দর্শন)" data-language-autonym="বাংলা" data-language-local-name="बंगाली" class="interlanguage-link-target"><span>বাংলা</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ca mw-list-item"><a href="https://ca.wikipedia.org/wiki/Nyaya" title="Nyaya – कातालान" lang="ca" hreflang="ca" data-title="Nyaya" data-language-autonym="Català" data-language-local-name="कातालान" class="interlanguage-link-target"><span>Català</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-cs mw-list-item"><a href="https://cs.wikipedia.org/wiki/Nj%C3%A1ja" title="Njája – चेक" lang="cs" hreflang="cs" data-title="Njája" data-language-autonym="Čeština" data-language-local-name="चेक" class="interlanguage-link-target"><span>Čeština</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-de mw-list-item"><a href="https://de.wikipedia.org/wiki/Nyaya" title="Nyaya – जर्मनभाषा:" lang="de" hreflang="de" data-title="Nyaya" data-language-autonym="Deutsch" data-language-local-name="जर्मनभाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Deutsch</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-en mw-list-item"><a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Nyaya" title="Nyaya – आङ्ग्लभाषा" lang="en" hreflang="en" data-title="Nyaya" data-language-autonym="English" data-language-local-name="आङ्ग्लभाषा" class="interlanguage-link-target"><span>English</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-eo mw-list-item"><a href="https://eo.wikipedia.org/wiki/Njaja" title="Njaja – एस्पेरेंतो" lang="eo" hreflang="eo" data-title="Njaja" data-language-autonym="Esperanto" data-language-local-name="एस्पेरेंतो" class="interlanguage-link-target"><span>Esperanto</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-es mw-list-item"><a href="https://es.wikipedia.org/wiki/Ny%C4%81ya_(hinduismo)" title="Nyāya (hinduismo) – स्पेनीय भाषा:" lang="es" hreflang="es" data-title="Nyāya (hinduismo)" data-language-autonym="Español" data-language-local-name="स्पेनीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Español</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-et mw-list-item"><a href="https://et.wikipedia.org/wiki/Njaaja" title="Njaaja – एस्टोनियाई" lang="et" hreflang="et" data-title="Njaaja" data-language-autonym="Eesti" data-language-local-name="एस्टोनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Eesti</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fa mw-list-item"><a href="https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%86%DB%8C%D8%A7%DB%8C%D8%A7" title="نیایا – फ़ारसी" lang="fa" hreflang="fa" data-title="نیایا" data-language-autonym="فارسی" data-language-local-name="फ़ारसी" class="interlanguage-link-target"><span>فارسی</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fi mw-list-item"><a href="https://fi.wikipedia.org/wiki/Nyaya" title="Nyaya – फ़िनिश" lang="fi" hreflang="fi" data-title="Nyaya" data-language-autonym="Suomi" data-language-local-name="फ़िनिश" class="interlanguage-link-target"><span>Suomi</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-fr mw-list-item"><a href="https://fr.wikipedia.org/wiki/Ny%C3%A2ya" title="Nyâya – फ़्रांसदेशीय भाषा:" lang="fr" hreflang="fr" data-title="Nyâya" data-language-autonym="Français" data-language-local-name="फ़्रांसदेशीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Français</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ha mw-list-item"><a href="https://ha.wikipedia.org/wiki/Nyaya" title="Nyaya – हौसा" lang="ha" hreflang="ha" data-title="Nyaya" data-language-autonym="Hausa" data-language-local-name="हौसा" class="interlanguage-link-target"><span>Hausa</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hi mw-list-item"><a href="https://hi.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF_%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8" title="न्याय दर्शन – हिन्दी" lang="hi" hreflang="hi" data-title="न्याय दर्शन" data-language-autonym="हिन्दी" data-language-local-name="हिन्दी" class="interlanguage-link-target"><span>हिन्दी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hu mw-list-item"><a href="https://hu.wikipedia.org/wiki/Nj%C3%A1ja" title="Njája – हंगेरियाई" lang="hu" hreflang="hu" data-title="Njája" data-language-autonym="Magyar" data-language-local-name="हंगेरियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Magyar</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-hy mw-list-item"><a href="https://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%86%D5%B5%D5%A1%D5%B5%D5%A1" title="Նյայա – आर्मेनियाई" lang="hy" hreflang="hy" data-title="Նյայա" data-language-autonym="Հայերեն" data-language-local-name="आर्मेनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Հայերեն</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-id mw-list-item"><a href="https://id.wikipedia.org/wiki/Nyaya" title="Nyaya – इंडोनेशियाई" lang="id" hreflang="id" data-title="Nyaya" data-language-autonym="Bahasa Indonesia" data-language-local-name="इंडोनेशियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Bahasa Indonesia</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-it mw-list-item"><a href="https://it.wikipedia.org/wiki/Ny%C4%81ya" title="Nyāya – इटलीदेशीय भाषा:" lang="it" hreflang="it" data-title="Nyāya" data-language-autonym="Italiano" data-language-local-name="इटलीदेशीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Italiano</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ja mw-list-item"><a href="https://ja.wikipedia.org/wiki/%E3%83%8B%E3%83%A4%E3%83%BC%E3%83%A4%E5%AD%A6%E6%B4%BE" title="ニヤーヤ学派 – सूर्यमूलीय भाषा:" lang="ja" hreflang="ja" data-title="ニヤーヤ学派" data-language-autonym="日本語" data-language-local-name="सूर्यमूलीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>日本語</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-kn mw-list-item"><a href="https://kn.wikipedia.org/wiki/%E0%B2%A8%E0%B3%8D%E0%B2%AF%E0%B2%BE%E0%B2%AF_%E0%B2%A6%E0%B2%B0%E0%B3%8D%E0%B2%B6%E0%B2%A8" title="ನ್ಯಾಯ ದರ್ಶನ – कन्नड़" lang="kn" hreflang="kn" data-title="ನ್ಯಾಯ ದರ್ಶನ" data-language-autonym="ಕನ್ನಡ" data-language-local-name="कन्नड़" class="interlanguage-link-target"><span>ಕನ್ನಡ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ko mw-list-item"><a href="https://ko.wikipedia.org/wiki/%EB%8B%88%EC%95%BC%EC%95%BC_%ED%95%99%ED%8C%8C" title="니야야 학파 – कोरियाई" lang="ko" hreflang="ko" data-title="니야야 학파" data-language-autonym="한국어" data-language-local-name="कोरियाई" class="interlanguage-link-target"><span>한국어</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ky mw-list-item"><a href="https://ky.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D1%8C%D1%8F%D1%8F" title="Ньяя – किर्गीज़" lang="ky" hreflang="ky" data-title="Ньяя" data-language-autonym="Кыргызча" data-language-local-name="किर्गीज़" class="interlanguage-link-target"><span>Кыргызча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-lt mw-list-item"><a href="https://lt.wikipedia.org/wiki/Njaja" title="Njaja – लिथुआनियाई" lang="lt" hreflang="lt" data-title="Njaja" data-language-autonym="Lietuvių" data-language-local-name="लिथुआनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Lietuvių</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ml mw-list-item"><a href="https://ml.wikipedia.org/wiki/%E0%B4%A8%E0%B5%8D%E0%B4%AF%E0%B4%BE%E0%B4%AF%E0%B4%82_(%E0%B4%A4%E0%B4%A4%E0%B5%8D%E0%B4%A4%E0%B5%8D%E0%B4%B5%E0%B4%9A%E0%B4%BF%E0%B4%A8%E0%B5%8D%E0%B4%A4)" title="ന്യായം (തത്ത്വചിന്ത) – मलयालम" lang="ml" hreflang="ml" data-title="ന്യായം (തത്ത്വചിന്ത)" data-language-autonym="മലയാളം" data-language-local-name="मलयालम" class="interlanguage-link-target"><span>മലയാളം</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-mr mw-list-item"><a href="https://mr.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF_(%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A6%E0%A5%82_%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE)" title="न्याय (हिंदू धर्म) – मराठी" lang="mr" hreflang="mr" data-title="न्याय (हिंदू धर्म)" data-language-autonym="मराठी" data-language-local-name="मराठी" class="interlanguage-link-target"><span>मराठी</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ne mw-list-item"><a href="https://ne.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF_%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8" title="न्याय दर्शन – नेपाली" lang="ne" hreflang="ne" data-title="न्याय दर्शन" data-language-autonym="नेपाली" data-language-local-name="नेपाली" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाली</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-new mw-list-item"><a href="https://new.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF" title="न्याय – नेवाड़ी" lang="new" hreflang="new" data-title="न्याय" data-language-autonym="नेपाल भाषा" data-language-local-name="नेवाड़ी" class="interlanguage-link-target"><span>नेपाल भाषा</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-nl mw-list-item"><a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Nyaya" title="Nyaya – डच" lang="nl" hreflang="nl" data-title="Nyaya" data-language-autonym="Nederlands" data-language-local-name="डच" class="interlanguage-link-target"><span>Nederlands</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-no mw-list-item"><a href="https://no.wikipedia.org/wiki/Nyaya" title="Nyaya – नोर्वीजियन् बॊकामल्" lang="nb" hreflang="nb" data-title="Nyaya" data-language-autonym="Norsk bokmål" data-language-local-name="नोर्वीजियन् बॊकामल्" class="interlanguage-link-target"><span>Norsk bokmål</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pa mw-list-item"><a href="https://pa.wikipedia.org/wiki/%E0%A8%A8%E0%A8%BF%E0%A8%86%E0%A8%8F" title="ਨਿਆਏ – पंजाबी" lang="pa" hreflang="pa" data-title="ਨਿਆਏ" data-language-autonym="ਪੰਜਾਬੀ" data-language-local-name="पंजाबी" class="interlanguage-link-target"><span>ਪੰਜਾਬੀ</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pl mw-list-item"><a href="https://pl.wikipedia.org/wiki/Njaja" title="Njaja – पोलिश" lang="pl" hreflang="pl" data-title="Njaja" data-language-autonym="Polski" data-language-local-name="पोलिश" class="interlanguage-link-target"><span>Polski</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-pt mw-list-item"><a href="https://pt.wikipedia.org/wiki/Niaia" title="Niaia – पुर्तगालदेशीय भाषा:" lang="pt" hreflang="pt" data-title="Niaia" data-language-autonym="Português" data-language-local-name="पुर्तगालदेशीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Português</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ru mw-list-item"><a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D1%8C%D1%8F%D1%8F" title="Ньяя – रष्यदेशीय भाषा:" lang="ru" hreflang="ru" data-title="Ньяя" data-language-autonym="Русский" data-language-local-name="रष्यदेशीय भाषा:" class="interlanguage-link-target"><span>Русский</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-sk mw-list-item"><a href="https://sk.wikipedia.org/wiki/Nj%C3%A1ja" title="Njája – स्लोवाक" lang="sk" hreflang="sk" data-title="Njája" data-language-autonym="Slovenčina" data-language-local-name="स्लोवाक" class="interlanguage-link-target"><span>Slovenčina</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-ta mw-list-item"><a href="https://ta.wikipedia.org/wiki/%E0%AE%A8%E0%AE%BF%E0%AE%AF%E0%AE%BE%E0%AE%AF%E0%AE%AE%E0%AF%8D_(%E0%AE%87%E0%AE%A8%E0%AF%8D%E0%AE%A4%E0%AF%81_%E0%AE%A4%E0%AE%A4%E0%AF%8D%E0%AE%A4%E0%AF%81%E0%AE%B5%E0%AE%AE%E0%AF%8D)" title="நியாயம் (இந்து தத்துவம்) – तमिल" lang="ta" hreflang="ta" data-title="நியாயம் (இந்து தத்துவம்)" data-language-autonym="தமிழ்" data-language-local-name="तमिल" class="interlanguage-link-target"><span>தமிழ்</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-th mw-list-item"><a href="https://th.wikipedia.org/wiki/%E0%B8%99%E0%B8%A2%E0%B8%B2%E0%B8%A2%E0%B8%B0" title="นยายะ – थाई" lang="th" hreflang="th" data-title="นยายะ" data-language-autonym="ไทย" data-language-local-name="थाई" class="interlanguage-link-target"><span>ไทย</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uk mw-list-item"><a href="https://uk.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D1%8C%D1%8F%D1%8F" title="Ньяя – यूक्रेनियाई" lang="uk" hreflang="uk" data-title="Ньяя" data-language-autonym="Українська" data-language-local-name="यूक्रेनियाई" class="interlanguage-link-target"><span>Українська</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-uz mw-list-item"><a href="https://uz.wikipedia.org/wiki/Nyaya" title="Nyaya – उज़्बेक" lang="uz" hreflang="uz" data-title="Nyaya" data-language-autonym="Oʻzbekcha / ўзбекча" data-language-local-name="उज़्बेक" class="interlanguage-link-target"><span>Oʻzbekcha / ўзбекча</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh mw-list-item"><a href="https://zh.wikipedia.org/wiki/%E6%AD%A3%E7%90%86%E8%AE%BA" title="正理论 – चीनी" lang="zh" hreflang="zh" data-title="正理论" data-language-autonym="中文" data-language-local-name="चीनी" class="interlanguage-link-target"><span>中文</span></a></li><li class="interlanguage-link interwiki-zh-yue mw-list-item"><a href="https://zh-yue.wikipedia.org/wiki/%E6%AD%A3%E7%90%86%E6%B4%BE" title="正理派 – कैंटोनीज़" lang="yue" hreflang="yue" data-title="正理派" data-language-autonym="粵語" data-language-local-name="कैंटोनीज़" class="interlanguage-link-target"><span>粵語</span></a></li> </ul> <div class="after-portlet after-portlet-lang"><span class="wb-langlinks-edit wb-langlinks-link"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q595650#sitelinks-wikipedia" title="भाषापरिसन्धिः सम्पाद्यताम्" class="wbc-editpage">भाषापरिसन्धिः सम्पाद्यताम्</a></span></div> </div> </div> </div> </header> <div class="vector-page-toolbar"> <div class="vector-page-toolbar-container"> <div id="left-navigation"> <nav aria-label="नामावकाशाः"> <div id="p-associated-pages" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-associated-pages" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-nstab-main" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="विषययुक्तं पृष्ठं पश्यतु [c]" accesskey="c"><span>पृष्ठम्</span></a></li><li id="ca-talk" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" rel="discussion" title="विषयसहितानां पृष्ठानां सम्भाषणम् [t]" accesskey="t"><span>चर्चा</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown emptyPortlet" > <input type="checkbox" id="vector-variants-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-variants-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="भाषा का प्रकार बदलें" > <label id="vector-variants-dropdown-label" for="vector-variants-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">संस्कृतम्</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="p-variants" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-variants emptyPortlet" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> </ul> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> <div id="right-navigation" class="vector-collapsible"> <nav aria-label="दर्शनानि"> <div id="p-views" class="vector-menu vector-menu-tabs mw-portlet mw-portlet-views" > <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-view" class="selected vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D"><span>पठ्यताम्</span></a></li><li id="ca-edit" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit" title="अस्य पृष्ठस्य स्रोतपाठ्यं सम्पाद्यताम् [e]" accesskey="e"><span>सम्पाद्यताम्</span></a></li><li id="ca-history" class="vector-tab-noicon mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=history" title="अस्य पृष्ठस्य पुरातनाऽऽवृत्तिः [h]" accesskey="h"><span>इतिहासः दृश्यताम्</span></a></li> </ul> </div> </div> </nav> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="पृष्ठ उपकरण"> <div id="vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown vector-page-tools-dropdown" > <input type="checkbox" id="vector-page-tools-dropdown-checkbox" role="button" aria-haspopup="true" data-event-name="ui.dropdown-vector-page-tools-dropdown" class="vector-dropdown-checkbox " aria-label="उपकरणानि" > <label id="vector-page-tools-dropdown-label" for="vector-page-tools-dropdown-checkbox" class="vector-dropdown-label cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--fake-button--enabled cdx-button--weight-quiet" aria-hidden="true" ><span class="vector-dropdown-label-text">उपकरणानि</span> </label> <div class="vector-dropdown-content"> <div id="vector-page-tools-unpinned-container" class="vector-unpinned-container"> <div id="vector-page-tools" class="vector-page-tools vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-page-tools-pinnable-header vector-pinnable-header-unpinned" data-feature-name="page-tools-pinned" data-pinnable-element-id="vector-page-tools" data-pinned-container-id="vector-page-tools-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-page-tools-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">उपकरण</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-page-tools.unpin">छुपाएँ</button> </div> <div id="p-cactions" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-cactions emptyPortlet vector-has-collapsible-items" title="More options" > <div class="vector-menu-heading"> क्रियाएँ </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="ca-more-view" class="selected vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D"><span>पठ्यताम्</span></a></li><li id="ca-more-edit" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit" title="अस्य पृष्ठस्य स्रोतपाठ्यं सम्पाद्यताम् [e]" accesskey="e"><span>सम्पाद्यताम्</span></a></li><li id="ca-more-history" class="vector-more-collapsible-item mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=history"><span>इतिहासः दृश्यताम्</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-tb" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-tb" > <div class="vector-menu-heading"> सामान्य </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-whatlinkshere" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0_%E0%A4%B8%E0%A4%81%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="अत्र सम्बद्धानां सर्वेषां विकिपृष्ठानाम् आवलिः [j]" accesskey="j"><span>केभ्यः पृष्ठेभ्यः सम्बद्धम्</span></a></li><li id="t-recentchangeslinked" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%AF%E0%A4%83/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" rel="nofollow" title="एतत्पृष्ठसम्बद्धेषु पृष्ठेषु जातानि नवीनपरिवर्तनानि [k]" accesskey="k"><span>पृष्ठसम्बद्धानि परिवर्तनानि</span></a></li><li id="t-upload" class="mw-list-item"><a href="//commons.wikimedia.org/wiki/Special:UploadWizard?uselang=sa" title="सञ्चिकाः उपारोप्यन्ताम् [u]" accesskey="u"><span>सञ्चिका उपारोप्यताम्</span></a></li><li id="t-specialpages" class="mw-list-item"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%AA%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" title="सर्वेषां विशेषपृष्ठानाम् आवलिः [q]" accesskey="q"><span>विशेषपृष्ठानि</span></a></li><li id="t-permalink" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&oldid=483414" title="पृष्ठस्यास्य स्थायिपरिसन्धिः"><span>स्थायिपरिसन्धिः</span></a></li><li id="t-info" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=info" title="एतस्य पृष्ठस्य विषये अधिकं विवरणम्"><span>पृष्ठसूचनाः</span></a></li><li id="t-cite" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%83%E0%A4%A4&page=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&id=483414&wpFormIdentifier=titleform" title="अस्य पृष्ठस्य उल्लेखः कथमिति विवरणम्"><span>सन्दर्भरूपेण पृष्ठस्योल्लेखः</span></a></li><li id="t-urlshortener" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:UrlShortener&url=https%3A%2F%2Fsa.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25E0%25A4%25A8%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25AF%25E0%25A4%25BE%25E0%25A4%25AF%25E0%25A4%25A6%25E0%25A4%25B0%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B6%25E0%25A4%25A8%25E0%25A4%25AE%25E0%25A5%258D"><span>संक्षिप्त URL प्राप्त करें</span></a></li><li id="t-urlshortener-qrcode" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:QrCode&url=https%3A%2F%2Fsa.wikipedia.org%2Fwiki%2F%25E0%25A4%25A8%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25AF%25E0%25A4%25BE%25E0%25A4%25AF%25E0%25A4%25A6%25E0%25A4%25B0%25E0%25A5%258D%25E0%25A4%25B6%25E0%25A4%25A8%25E0%25A4%25AE%25E0%25A5%258D"><span>Download QR code</span></a></li><li id="t-shorturl" class="mw-list-item"><a href="//sa.wikipedia.org/s/56e" title="शेयर करने के लिए ये छोटा यू॰आर॰एल कॉपी करें"><span>लघुसार्वसङ्केतः</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-coll-print_export" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-coll-print_export" > <div class="vector-menu-heading"> मुद्रणम्/निर्यातः </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="coll-create_a_book" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%9A%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AF&bookcmd=book_creator&referer=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D"><span>मम सङ्ग्रहः</span></a></li><li id="coll-download-as-rl" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:DownloadAsPdf&page=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=show-download-screen"><span>PDF रूपेण अवारोप्यताम्</span></a></li><li id="t-print" class="mw-list-item"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&printable=yes" title="अस्य पृष्ठस्य मुद्रणयोग्या आवृत्तिः [p]" accesskey="p"><span>मुद्रणयोग्यं संस्करणम्</span></a></li> </ul> </div> </div> <div id="p-wikibase-otherprojects" class="vector-menu mw-portlet mw-portlet-wikibase-otherprojects" > <div class="vector-menu-heading"> अन्येषु प्रकल्पेषु </div> <div class="vector-menu-content"> <ul class="vector-menu-content-list"> <li id="t-wikibase" class="wb-otherproject-link wb-otherproject-wikibase-dataitem mw-list-item"><a href="https://www.wikidata.org/wiki/Special:EntityPage/Q595650" title="सूचनाकोषस्य वस्तूनां परिसन्धिः [g]" accesskey="g"><span>विकिडेटा वस्तु</span></a></li> </ul> </div> </div> </div> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> </div> <div class="vector-column-end"> <div class="vector-sticky-pinned-container"> <nav class="vector-page-tools-landmark" aria-label="पृष्ठ उपकरण"> <div id="vector-page-tools-pinned-container" class="vector-pinned-container"> </div> </nav> <nav class="vector-appearance-landmark" aria-label="दिखावट"> <div id="vector-appearance-pinned-container" class="vector-pinned-container"> <div id="vector-appearance" class="vector-appearance vector-pinnable-element"> <div class="vector-pinnable-header vector-appearance-pinnable-header vector-pinnable-header-pinned" data-feature-name="appearance-pinned" data-pinnable-element-id="vector-appearance" data-pinned-container-id="vector-appearance-pinned-container" data-unpinned-container-id="vector-appearance-unpinned-container" > <div class="vector-pinnable-header-label">दिखावट</div> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-pin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.pin">साइडबार पर जाएँ</button> <button class="vector-pinnable-header-toggle-button vector-pinnable-header-unpin-button" data-event-name="pinnable-header.vector-appearance.unpin">छुपाएँ</button> </div> </div> </div> </nav> </div> </div> <div id="bodyContent" class="vector-body" aria-labelledby="firstHeading" data-mw-ve-target-container> <div class="vector-body-before-content"> <div class="mw-indicators"> </div> <div id="siteSub" class="noprint">विकिपीडिया, कश्चन स्वतन्त्रः विश्वकोशः</div> </div> <div id="contentSub"><div id="mw-content-subtitle"></div></div> <div id="mw-content-text" class="mw-body-content"><div class="mw-content-ltr mw-parser-output" lang="sa" dir="ltr"><table class="infobox" style="width:15em; text-align:center; float:right; clear: right; margin-left: 15px; text-align: center; border:1px solid #FF9933; padding:5px; font-size: 85%; width: 190px;"> <tbody><tr> <th style="padding:0.2em; background:#FF9933; border #FF9933; text-align:center; margin-bottom:5px;"> </th></tr> <tr> <td><figure class="noresize" typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Om_symbol.svg/100px-Om_symbol.svg.png" decoding="async" width="100" height="103" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Om_symbol.svg/150px-Om_symbol.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/b7/Om_symbol.svg/200px-Om_symbol.svg.png 2x" data-file-width="356" data-file-height="367" usemap="#ImageMap_0bb8552c38876a04" /></span><map name="ImageMap_0bb8552c38876a04"><area href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83" shape="rect" coords="84,84,0,0" alt="हिन्दुधर्मः" title="हिन्दुधर्मः" /></map><figcaption></figcaption></figure> <p><b><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="हिन्दुधर्मः">हिन्दुधर्मः</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83" title="इतिहासः">इतिहासः</a></b> </p> </td></tr> <tr valign="top"> <td> <div class="NavFrame"> <div class="NavHead" style="font-size: 120%; background: #FF9933;border:1px solid #FF9933;"><a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="हिन्दूदेवताः"><font color="black">देवताः</font></a> </div> <div class="NavContent" style="text-align:left;display:none;"> <table width="100%" style="text-align:center;border:1px solid #FF9933"> <tbody><tr> <td style="font-size:11px"> <p><b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="त्रिमूर्तयः (पृष्ठं न विद्यते)">त्रिमूर्तयः</a></b><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE" title="ब्रह्मा">ब्रह्मा</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A5%81%E0%A4%83" title="विष्णुः">विष्णुः</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="महेश्वरः">महेश्वरः</a><br /><br /> <b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="अन्यदेवताः (पृष्ठं न विद्यते)">अन्यदेवताः</a></b><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="सरस्वती">सरस्वती</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%83" title="लक्ष्मीः">लक्ष्मीः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80" title="पार्वती">पार्वती</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B6%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="शक्तिः (पृष्ठं न विद्यते)">शक्तिः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE" title="दुर्गा">दुर्गा</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="काली">काली</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83" title="गणेशः">गणेशः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="सुब्रह्मण्यः (पृष्ठं न विद्यते)">सुब्रह्मण्यः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%AF%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="अय्यप्पः (पृष्ठं न विद्यते)">अय्यप्पः</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="रामः">रामः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%83" title="कृष्णः">कृष्णः</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A4%A8%E0%A5%82%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="हनूमान्">हनूमान्</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="प्रजापतिः">प्रजापतिः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="रुद्रः (पृष्ठं न विद्यते)">रुद्रः</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="इन्द्रः">इन्द्रः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="अग्निः">अग्निः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%83" title="वायुः">वायुः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A5%A0%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="निॠतिः (पृष्ठं न विद्यते)">निॠतिः</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A5%82%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="भूमिः">भूमिः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%83" title="वरुणः">वरुणः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AC%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="कुबेरः (पृष्ठं न विद्यते)">कुबेरः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%88%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="ईशानः (पृष्ठं न विद्यते)">ईशानः</a> </p> </td></tr> </tbody></table> </div> </div> </td></tr> <tr valign="top"> <td> <div class="NavFrame"> <div class="NavHead" style="font-size: 120%; background: #FF9933;"><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="तत्त्वशास्त्रम्"><font color="black">तत्त्वशास्त्रम्</font></a> </div> <div class="NavContent" style="text-align:left;display:none;"> <table width="100%" style="text-align:center;border:1px solid #FF9933"> <tbody><tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><font color="black"><b><a href="/w/index.php?title=Glossary_of_Hinduism_terms&action=edit&redlink=1" class="new" title="Glossary of Hinduism terms (पृष्ठं न विद्यते)">वेदान्ततत्त्वानि</a></b></font> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="वस्तु (पृष्ठं न विद्यते)">ब्रह्म</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A5%90" title="ॐ">ॐ</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A5%81%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="प्रभुः (पृष्ठं न विद्यते)">ईश्वरः</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%86%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE(%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AE%E0%A5%8D)&action=edit&redlink=1" class="new" title="आत्मा(हिन्दुत्त्वम्) (पृष्ठं न विद्यते)">आत्मा</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%BE_(%E0%A4%AD%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%83)&action=edit&redlink=1" class="new" title="माया (भ्रमः) (पृष्ठं न विद्यते)">माया</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE" title="कर्म">कर्म</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%83" title="संस्काराः">संस्काराः</a><br /> <b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="पु्रुार्थाः (पृष्ठं न विद्यते)">पु्रुार्थाः</a></b><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="धर्मः">धर्मः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%83" title="अर्थः">अर्थः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="कामः">कामः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%8B%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%83" title="मोक्षः">मोक्षः</a><br /> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><font color="black"><b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="भारतीयदर्शनानि (पृष्ठं न विद्यते)">शास्त्राणि</a></b></font> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%86%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="आस्तिकवादाः (पृष्ठं न विद्यते)">आस्तिकवादाः</a></b> <br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="साङ्ख्यम्">साङ्ख्यम्</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%83" title="योगः">योगः</a> <br /> <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="न्यायः">न्यायः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="वैशेषिकम्">वैशेषिकम्</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="पूर्वमीमांसा">पूर्वमीमांसा</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="उत्तरमीमांसा">उत्तरमीमांसा</a> /<a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%83" title="वेदान्तः">वेदान्तः</a><br /> (<i><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="द्वैतम्">द्वैतम्</a></i>, <i><a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="अद्वैतम्">अद्वैतम्</a></i>, <i><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="विशिष्टाद्वैतम्">विशिष्टाद्वैतम्</a></i>)<br /> </p><p><b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="नास्तिकवादाः (पृष्ठं न विद्यते)">नास्तिकवादाः</a></b><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="चार्वाकवादः">चार्वाकवादः</a> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8C%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="बौद्धवादः">बौद्धवादः</a> <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="जैनवादः">जैनवादः</a> </p> </td></tr> </tbody></table> </div> </div> </td></tr> <tr valign="top"> <td> <div class="NavFrame"> <div class="NavHead" style="font-size: 120%; background: #FF9933;"><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="आर्षसाहित्यम्"><font color="black">ग्रन्थाः</font></a> </div> <div class="NavContent" style="text-align:left;display:none;"> <table width="100%" style="text-align:center;border:1px solid #FF9933"> <tbody><tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="वेदाः">वेदाः</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/wiki/%E0%A4%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="ऋग्वेदः">ऋग्वेदः</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%AF%E0%A4%9C%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="यजुर्वेदः">यजुर्वेदः</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="सामवेदः">सामवेदः</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="अथर्ववेदः">अथर्ववेदः</a><br /> <i>विभागाः</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="संहिता">संहिता</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%83" title="ब्राह्मणः">ब्राह्मणः</a>,<br /><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="आरण्यकः">आरण्यकः</a>, <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="उपनिषत्">उपनिषत्</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="उपवेदाः">उपवेदाः</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="आयुर्वेदः">आयुर्वेदः</a> • <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="धनुर्वेदः">धनुर्वेदः</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="गान्धर्वेदः (पृष्ठं न विद्यते)">गान्धर्वेदः</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="स्थापत्यवेदः (पृष्ठं न विद्यते)">स्थापत्यवेदः</a><br /> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" class="mw-redirect" title="वेदाङ्गानि">वेदाङ्गानि</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE" title="शिक्षा">शिक्षा</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="छ्न्दः">छ्न्दः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="व्याकरणम्">व्याकरणम्</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="निरुक्तः">निरुक्तः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%83" title="कल्पः">कल्पः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="जौतिषम्">जौतिषम्</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%A6%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="उपनिषदः">उपनिषदः</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><i>ऋग्वेदीयः</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%90%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="ऐतरेया">ऐतरेया</a><br /> <i>युजुर्वेदीयाः</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%95%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="बृहदारण्यकः">बृहदारण्यकः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%88%E0%A4%B6%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="ईशवास्यः">ईशवास्यः</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="तैत्तरीयः">तैत्तरीयः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A0%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="कठः">कठः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="श्वेताश्वतरः">श्वेताश्वतरः</a><br /> <i>सामवेदीयाःSama vedic</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%9B%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="छान्दोग्यः">छान्दोग्यः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%A8%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="केनः">केनः</a><br /> <i>अथर्ववेदीयाः</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%95%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="मुण्डकः">मुण्डकः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%82%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="माण्डूक्यः (पृष्ठं न विद्यते)">माण्डूक्यः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="प्रश्नः">प्रश्नः</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF" class="mw-redirect" title="पुराणानि">पुराणानि</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><i>ब्रह्मसम्बद्धानि</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="ब्रह्मपुराणम्">ब्रह्मपुराणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="ब्रह्माण्डपुराणानि (पृष्ठं न विद्यते)">ब्रह्माण्डपुराणानि</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="ब्रह्मवैवर्तपुराणम्">ब्रह्मवैवर्तपुराणम्</a><br /><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="मारकाण्डेयपुराणम् (पृष्ठं न विद्यते)">मारकाण्डेयपुराणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भविष्यपुराणम्">भविष्यपुराणम्</a><br /> <i>विष्णुसम्बद्धानि</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="विष्णुपुराणम्">विष्णुपुराणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="भागवतपुराणम्">भागवतपुराणम्</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="नारदपुराणम्">नारदपुराणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%A1%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="गरुडपुराणम्">गरुडपुराणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="पद्मपुराणम्">पद्मपुराणम्</a><br /> <i>शिवसम्बद्धानि</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="शिवपुराणम्">शिवपुराणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="लिङ्गपुराणम्">लिङ्गपुराणम्</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="स्कन्दपुराणम्">स्कन्दपुराणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="अग्निपुराणम्">अग्निपुराणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="वायुपुराणम्">वायुपुराणम्</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/wiki/%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83" title="इतिहासः">इतिहासः</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="रामायणम्">रामायणम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="महाभारतम्">महाभारतम्</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="हिन्दूधर्मग्रन्थाः (पृष्ठं न विद्यते)">हिन्दूधर्मग्रन्थाः</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="भगवद्गीता">भगवद्गीता</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="धर्मशास्त्रम्">धर्मशास्त्रम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%83%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="मनुस्मृतिः">मनुस्मृतिः</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="mw-redirect" title="अर्थशास्त्रम्">अर्थशास्त्रम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A0%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="योगवासिष्ठः (पृष्ठं न विद्यते)">योगवासिष्ठः</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="सूत्राणि (पृष्ठं न विद्यते)">सूत्राणि</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="स्तोत्राणि (पृष्ठं न विद्यते)">स्तोत्राणि</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="तन्त्राणि (पृष्ठं न विद्यते)">तन्त्राणि</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="योगसूत्राणि (पृष्ठं न विद्यते)">योगसूत्राणि</a><br /> </p><p><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="हिन्दूसाहित्यम् (पृष्ठं न विद्यते)">हिन्दूसाहित्यम्</a> </p> </td></tr> </tbody></table> </div> </div> </td></tr> <tr valign="top"> <td> <div class="NavFrame"> <div class="NavHead" style="font-size: 120%; background: #FF9933;"><font color="black">परम्पराः</font> </div> <div class="NavContent" style="text-align:left;display:none;"> <table width="100%" style="text-align:center;border:1px solid #FF9933"> <tbody><tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b>हिन्दूधर्मस्य पूजापद्धतिः</b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%82%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="पूजाः (पृष्ठं न विद्यते)">पूजाः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A4%AA%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="जपः (पृष्ठं न विद्यते)">जपः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="भजनम् (पृष्ठं न विद्यते)">भजनम्</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%AA%E0%A4%83" title="तपः">तपः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="ध्यानम्">ध्यानम्</a><br /><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AF%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="यज्ञम् (पृष्ठं न विद्यते)">यज्ञम्</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="होमः (पृष्ठं न विद्यते)">होमः</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="तीर्थस्थानानि (पृष्ठं न विद्यते)">तीर्थस्थानानि</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%88%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="नैवेद्यम् (पृष्ठं न विद्यते)">नैवेद्यम्</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B5%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="हैन्दवमन्दिराणि (पृष्ठं न विद्यते)">हैन्दवमन्दिराणि</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="विग्रहः (पृष्ठं न विद्यते)">विग्रहः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="भक्तिः">भक्तिः</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%83" title="संस्काराः">संस्काराः</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="गर्भाधानसंस्कारः">गर्भाधानसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="पुंसवनसंस्कारः">पुंसवनसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8B%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="सीमन्तोन्नयनसंस्कारः">सीमन्तोन्नयनसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="जातकर्मसंस्कारः">जातकर्मसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="नामकरणसंस्कारः">नामकरणसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A7%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="कर्णवेधसंस्कारः">कर्णवेधसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="निष्क्रमणसंस्कारः">निष्क्रमणसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="अन्नप्राशनसंस्कारः">अन्नप्राशनसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%82%E0%A4%A1%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="चूडाकर्मसंस्कारः">चूडाकर्मसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="उपनयनसंस्कारः">उपनयनसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="वेदारम्भसंस्कारः">वेदारम्भसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="केशान्तसंस्कारः">केशान्तसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="समावर्तनसंस्कारः">समावर्तनसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="विवाहसंस्कारः">विवाहसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="विवाहाग्निपरिग्रहसंस्कारः">विवाहाग्निपरिग्रहसंस्कारः</a>  <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="अन्त्येष्टिसंस्कारः">अन्त्येष्टिसंस्कारः</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b>वर्णाश्रमधर्मः</b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><b><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="वर्ण्यव्यवस्था">वर्ण्यव्यवस्था</a></b><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%83" title="ब्राह्मणः">ब्राह्मणः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%83" title="क्षत्रियः">क्षत्रियः</a><br /><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" title="वैश्यः">वैश्यः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%82%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="शूद्रः">शूद्रः</a><br /> <b><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE" title="आश्रमव्यवस्था">आश्रमव्यवस्था</a></b><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%9A%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="ब्रह्मचर्याश्रमः">ब्रह्मचर्याश्रमः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%83%E0%A4%B9%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="गृहस्थाश्रमः">गृहस्थाश्रमः</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="वानप्रस्थाश्रमः">वानप्रस्थाश्रमः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="सन्यासाश्रमः (पृष्ठं न विद्यते)">सन्यासाश्रमः</a> </p> </td></tr> <tr> <td style="color:#005e07; background-color:#F4C430; font-size:11px"><b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82_%E0%A4%89%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="हिन्दू उत्सवाः (पृष्ठं न विद्यते)">हिन्दू उत्सवाः</a></b> </td></tr> <tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A4%83" title="नवरात्रोत्सवः">नवरात्रोत्सवः</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B6%E0%A4%AE%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="विजयदशमी">विजयदशमी</a> (दसरा)<br /> <a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="दीपावली">दीपावली</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="शिवरात्रिः (पृष्ठं न विद्यते)">शिवरात्रिः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B9%E0%A5%8B%E0%A4%B2%E0%A5%80" class="mw-redirect" title="होली">होली</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="विशु (पृष्ठं न विद्यते)">विशु</a> <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AC%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A5%81&action=edit&redlink=1" class="new" title="बिहु (पृष्ठं न विद्यते)">बिहु</a> <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/wiki/Baisakhi" class="mw-redirect" title="Baisakhi">Baisakhi</a> <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/w/index.php?title=Puthandu&action=edit&redlink=1" class="new" title="Puthandu (पृष्ठं न विद्यते)">Puthandu</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A4%A3%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%9A%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A5%80" title="गणेशचतुर्थी">गणेशचतुर्थी</a> <span style="font-weight:bold;">·</span> <a href="/wiki/%E0%A4%93%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="ओणम्">ओणम्</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%B5%E0%A4%AE%E0%A5%80" title="रामनवमी">रामनवमी</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%AE%E0%A5%80" title="कृष्णजन्माष्टमी">कृष्णजन्माष्टमी</a><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BE%E0%A4%AC%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="रक्षाबन्धनम्">रक्षाबन्धनम्</a> </p> </td></tr> </tbody></table> </div> </div> </td></tr> <tr valign="top"> <td> <div class="NavFrame"> <div class="NavHead" style="font-size: 120%; background: #FF9933;"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%82%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%82,%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%82%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%82_%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="हिन्दूधर्मगुरूणां,साधूनां नामानि (पृष्ठं न विद्यते)"><font color="black">तत्त्वज्ञानिनः</font></a> </div> <div class="NavContent" style="text-align:left;display:none;"> <table width="100%" style="text-align:center;border:1px solid #FF9933"> <tbody><tr> <td style="font-size:11px"> <p><i>प्राचीनाः</i><br /> <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="गौतमः">गौतमः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%9C%E0%A5%88%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="जैमिनिः">जैमिनिः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="कणादः">कणादः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%AA%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="कपिलः">कपिलः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%A1%E0%A5%87%E0%A4%AF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="मार्काण्डेयः (पृष्ठं न विद्यते)">मार्काण्डेयः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="पतञ्जलिः">पतञ्जलिः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="वाल्मीकिः">वाल्मीकिः</a> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="व्यासः">व्यासः</a><br /> </p><p><i>मध्यकालीनाः</i><br /> <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="शङ्कराचार्यः">शङ्कराचार्यः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AC%E0%A4%B8%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="बसवेश्वरः">बसवेश्वरः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%9A%E0%A5%88%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A5%81%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="चैतन्यमहाप्रभुः">चैतन्यमहाप्रभुः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AD%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="जयन्तभट्टः (पृष्ठं न विद्यते)">जयन्तभट्टः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%AC%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83" title="कबीरदासः">कबीरदासः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A4%AD%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%83" title="कुमारिलभट्टः">कुमारिलभट्टः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%A7%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A6%E0%A4%A8%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80_%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="मधुसूदनसरस्वती स्वामिनः (पृष्ठं न विद्यते)">मधुसूदनसरस्वती स्वामिनः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" title="विद्यारण्यः">विद्यारण्यः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="नामदेवः">नामदेवः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="निम्बार्कः (पृष्ठं न विद्यते)">निम्बार्कः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="प्रभाकरः">प्रभाकरः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" title="रामानुजाचार्यः">रामानुजाचार्यः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%83" title="वेदान्तदेशिकः">वेदान्तदेशिकः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4_%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="सन्त तुकारामः (पृष्ठं न विद्यते)">सन्त तुकारामः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A4%E0%A5%81%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%B8%E0%A5%80%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="तुलिसीदासः (पृष्ठं न विद्यते)">तुलिसीदासः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="वाचस्पतिमिश्रः">वाचस्पतिमिश्रः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" title="वल्लभाचार्यः">वल्लभाचार्यः</a></span><br /> </p><p><i>आधुनिकाः</i><br /> <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="श्री अरविन्दः">श्री अरविन्दः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A6%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="दयनन्दसरस्वती (पृष्ठं न विद्यते)">दयनन्दसरस्वती</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="महात्मागान्धी (पृष्ठं न विद्यते)">महात्मागान्धी</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="कृश्णानन्दः (पृष्ठं न विद्यते)">कृश्णानन्दः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A3%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%B0%E0%A5%81%E0%A4%83" title="नारायणगुरुः">नारायणगुरुः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A5%81%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="प्रभुपादः (पृष्ठं न विद्यते)">प्रभुपादः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%AA%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%83" title="श्रीरामकृष्णपरमहंसः">श्रीरामकृष्णपरमहंसः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%83" title="रमणमहर्षिः">रमणमहर्षिः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AA%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%B2%E0%A5%80_%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%95%E0%A5%83%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%A3%E0%A4%A8%E0%A5%8D" title="सर्वपल्ली राधाकृष्णन्">सर्वपल्ली राधाकृष्णन्</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A5%80_%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A4%E0%A5%80" title="स्वामी शिवानन्दसरस्वती">स्वामी शिवानन्दसरस्वती</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="विवेकानन्दः">विवेकानन्दः</a></span> <span style="font-weight:bold;">·</span>  <span class="nowrap"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="योगानन्दः (पृष्ठं न विद्यते)">योगानन्दः</a></span> </p> </td></tr> </tbody></table> </div> </div> </td></tr> <tr valign="top"> <td> <div class="NavFrame"> <div class="NavHead" style="font-size: 120%; background: #FF9933;"><a href="/w/index.php?title=Portal:Hinduism&action=edit&redlink=1" class="new" title="Portal:Hinduism (पृष्ठं न विद्यते)"><font color="black">अन्यविषयाः</font></a> </div> <div class="NavContent" style="text-align:left;display:none;"> <table width="100%" style="text-align:center;border:1px solid #FF9933"> <tbody><tr> <td style="font-size:11px"> <p><a href="/w/index.php?title=Hindu_denominations&action=edit&redlink=1" class="new" title="Hindu denominations (पृष्ठं न विद्यते)">Hindu denominations</a><br /><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%81%E0%A4%97%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A4%82_%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="राष्ट्रानुगुणं सनातनधर्मः (पृष्ठं न विद्यते)">राष्ट्रानुगुणं सनातनधर्मः</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%A4%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="सनातनधार्मिकता (पृष्ठं न विद्यते)">सनातनधार्मिकता</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%AA%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="सनातनपञ्चाङ्गम् (पृष्ठं न विद्यते)">सनातनपञ्चाङ्गम्</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A5%88%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="हैन्दवनियमाः (पृष्ठं न विद्यते)">हैन्दवनियमाः</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%82%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="सनातनमूर्तिशिल्पः (पृष्ठं न विद्यते)">सनातनमूर्तिशिल्पः</a><br /> [[सनातनरष्ट्रियता] • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%81%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="हिन्दुत्वम् (पृष्ठं न विद्यते)">हिन्दुत्वम्</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A5%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%BF&action=edit&redlink=1" class="new" title="सनातनतीर्थस्थानानि (पृष्ठं न विद्यते)">सनातनतीर्थस्थानानि</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF_%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="सनातनधर्मस्य समस्याः (पृष्ठं न विद्यते)">सनातनधर्मस्य समस्याः</a> • <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%9F%E0%A5%80%E0%A4%95%E0%A4%BE&action=edit&redlink=1" class="new" title="सनातनटीका (पृष्ठं न विद्यते)">सनातनटीका</a><br /> <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%83_%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%98%E0%A4%A3%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%81%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="सनातनः निघण्टुः (पृष्ठं न विद्यते)">सनातनः निघण्टुः</a> </p> </td></tr> </tbody></table> </div> </div> </td></tr> <tr valign="top"> <td style="font-size:11px"> <figure class="noresize" typeof="mw:File"><span><img src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/HinduSwastika.svg/50px-HinduSwastika.svg.png" decoding="async" width="50" height="51" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/HinduSwastika.svg/75px-HinduSwastika.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/63/HinduSwastika.svg/100px-HinduSwastika.svg.png 2x" data-file-width="142" data-file-height="145" usemap="#ImageMap_6c14bb56b119fd2d" /></span><map name="ImageMap_6c14bb56b119fd2d"><area href="/wiki/Portal:Hinduism" shape="rect" coords="90,90,0,0" alt="Portal:Hinduism" title="Portal:Hinduism" /></map><figcaption></figcaption></figure> <p><b><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="प्रवेशद्वारम्:सनातनधर्मः">प्रवेशद्वारम्:सनातनधर्मः</a></b><br /> <b><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%B8%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="प्रवेशद्वारम्:सनातनाध्यत्मिकप्रवेशः (पृष्ठं न विद्यते)">प्रवेशद्वारम्:सनातनाध्यत्मिकप्रवेशः</a></b><br /> </p> <div class="plainlinks hlist navbar mini"><ul><li class="nv-view"><a href="/wiki/%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="फलकम्:हिन्दूधर्मः"><abbr title="View this template">v</abbr></a></li><li class="nv-talk"><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="फलकसम्भाषणम्:हिन्दूधर्मः (पृष्ठं न विद्यते)"><abbr title="Discuss this template">t</abbr></a></li><li class="nv-edit"><a class="external text" href="https://sa.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%AB%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%AE%E0%A5%8D:%E0%A4%B9%E0%A4%BF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A6%E0%A5%82%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%83&action=edit"><abbr title="Edit this template">e</abbr></a></li></ul></div> </td></tr></tbody></table> <p><b>न्यायदर्शनं</b> (Nyaya) <a href="/wiki/%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="भारतीयदर्शनशास्त्रम्">भारतीयदर्शनेषु</a> अन्यतमम् । वैदिकदर्शनेषु न्यायशास्त्रस्यापि गणना विधीयते । प्राचीनैरप्युक्तं यत् आन्वीक्षिकी सर्वासां विद्यानां मूलमस्ति । <a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE" title="काव्यमीमांसा">काव्यमीमांसायाः</a> लेखकः <a href="/wiki/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%96%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="राजशेखरः">राजशेखरोऽपि</a> कौटिल्यसम्मतान् विद्याभेदान् आन्वीक्षिकी-त्रयीवार्त्ता-दण्डनीतिसंज्ञाभिरभिहितवान् । स्वयं <a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%8C%E0%A4%9F%E0%A4%BF%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="कौटिल्यः (पृष्ठं न विद्यते)">कौटिल्यः</a> आन्वीक्षिकीं सर्वासां विद्यानां प्रदीपभूतां सर्वेषां कार्याणाम् उपायरूपां, सर्वेषां धर्माणां आश्रयरूपां च प्रतिपादितवान् । फलतः विद्यायाः आन्वीक्षिकीत्याख्यं रूपं स्वरूपं न्यायशास्त्रस्य प्रतिपादनाय परमोपयोगि अस्ति ।<br /> प्रमाणैः पदार्थानां परीक्षणं न्याय उच्यते । एवञ्चेत् न्यायविद्यायाः प्रतिपादनमेव न्यायदर्शनस्य प्रयोजनमस्ति । केषाञ्चन विदुषां मतानुसारेण न्यायशास्त्रे अनुमानस्य प्राधान्यमस्ति अत एव <b>पञ्चावयववाक्यं न्यायः</b> इत्यपि उक्तिर्व्यवहृता दृश्यते । तेन सिद्ध्यति यत् न्यायशास्त्रे अनुमानस्य विश्लेषणं सर्वाधिकमहत्वपूर्णमस्ति । आन्वीक्षिकी न्यायेन कथं साम्यम् आदत्ते इत्यस्मिन् सन्दर्भे इदं वक्तुं शक्यते यत् प्रत्यक्षदृष्टानां शास्त्रश्रुतानां च विषयाणां तात्त्विकस्वरूपस्य ज्ञापयित्री विद्या आन्वीक्षिकी भवति इति। व्युत्पत्त्यनुसारं तु <b>प्रत्यक्षागमाभ्याम् ईक्षितस्य अन्वीक्षणं यस्यां सा आन्वीक्षिकी</b> इति स्वीक्रियते । न्यायस्य प्रतिपाद्यमपि एवंविधमेवास्ति, अतः उभयोः साम्यमस्ति ।<br /> न्यायविद्यायाः मूलस्रोतसः कालनिर्णयस्य दृष्ट्या इदं तु सम्भवं नास्ति यत् अमुककालेऽस्य शास्त्रस्योत्पत्तिः संजाता, किन्तु <a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%A8%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%A6%E0%A4%83" class="mw-redirect" title="उपनिषदः">उपनिषत्सु</a> विशेषतो बृहदारण्यके स्मृतिज्ञानचर्चायां तर्कस्योपस्थापना दृश्यते । तेन अनुमीयते यत् उपनिषत्कालात्पूर्वमेव न्यायस्य प्रारम्भिकं स्वरूपं तर्करूपेण वादविद्यारूपेण वा समुद्भूतम् । <b>आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः</b> इति वचनद्वारा श्रवणेन सह मननस्यापि उपदेशो विहितः । मननं पुनः तर्कानुकूलं उपयोगि भवितुं शक्नोति । एवमेव मीमांसादर्शने मूलतः श्रौतकर्मणः प्रसङ्गे विरोधपरिहारस्य कृते तर्कपद्धतेराश्रयो गृहीतः । पदार्थानां परिकल्पनायाः आश्रयभूताः उपनिषदः एव इत्यपि तत्र सूचितम् । तेन स्पष्टीभवति यद् वैदिकसाहित्यमेव न्यायदर्शनस्य मूलस्रोतो विद्यते । तदेव च तदुत्पत्तेः तत्परिकल्पनाया वा आधारोऽस्ति । अर्थात् न्यायशास्त्रम् अर्वाचीनं नास्ति प्रत्युत वैदिकसाहित्ये तदीयप्रतिपाद्यस्य मूलरूपेण विद्यमानतया यथा <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%87%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="वेदः">वेदानां</a> प्राचीनता मन्यते तथैव न्यायशास्त्रस्य प्राचीनताऽसन्दिग्धाऽस्ति । </p> <meta property="mw:PageProp/toc" /> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="इतिहासः"><span id=".E0.A4.87.E0.A4.A4.E0.A4.BF.E0.A4.B9.E0.A4.BE.E0.A4.B8.E0.A4.83"></span>इतिहासः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=1" title="सम्पादनविभागः: इतिहासः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>प्रारम्भे न्यायदर्शनं <a href="/wiki/%E0%A4%AE%E0%A5%80%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%82%E0%A4%B8%E0%A4%BE" class="mw-redirect" title="मीमांसा">मीमांसादर्शनस्य</a> अत्यधिकं सन्निकटम् अवर्तत, किन्तु कालान्तरे <a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A5%88%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="वैशेषिकदर्शनम्">वैशेषिकसिद्धान्तेः</a> सह घनिष्ठतावशात् न्यायवैशेषिकौ समानरूपेण लक्ष्यानुयायिनौ अभवताम् । ऐतिहासिकदृष्ट्या इस्वीपूर्वपञ्चमशताब्दीतः वर्तमानं यावत् अस्य दर्शनस्य अस्तित्वं स्पष्टरूपेण दृश्यते । तथापि सहस्रद्वयवर्षेभ्यः अस्य शास्त्रस्य इतिहासः अविच्छिन्नोऽस्ति । अस्यां दीर्घकालावधौ न्यायस्य विकासोः द्विधा दृश्यते-प्रमेयमीमांसारूपेण, प्रमाणमीमांसारूपेण च ।<br /> प्रमेयमीमांसा न्यायशास्त्रस्य प्रारम्भिकचरणे पदार्थतत्त्वालोचनदृष्ट्या समुदिता आसीत् अतः यस्मिन् न्यायशास्त्रे प्रमेयमीमांसायाः प्रतिपादनं प्रमुखरूपॆण वर्तते सः प्राचीनो न्यायः कथ्यते । प्रमाणमीमांसा कालान्तरे न्यायस्य प्रतिपाद्ये समाविष्टा, अतः यत्र प्रमेयमीमांसापेक्षया प्रमाणमीमांसायाः प्रामुख्यं वर्तते सः नव्यन्याय इत्युच्यते । प्राचीनन्यायतः नव्यन्यायपर्यन्तं न्यायस्य विकासकालो वर्तते । नव्यन्यायस्य पश्चात् न्यायस्य क्षेत्रे क्रमशः पतनस्यैव कालः समागतः । अस्मिन् विकासकाले न्यायविद्यायाः प्रतिष्ठापका ये आचार्या अभूवन् तेषां योगदानं वस्तुतोऽविस्मरणीयमस्ति । तत्त्वबुभुत्सोकथावादः। </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="पदार्थ-प्रमाणानि"><span id=".E0.A4.AA.E0.A4.A6.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.A5-.E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.A3.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.BF"></span>पदार्थ-प्रमाणानि</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=2" title="सम्पादनविभागः: पदार्थ-प्रमाणानि"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>न्यायशास्त्रं पदार्थज्ञानस्य उपस्थापकमस्ति । पदार्थज्ञानात्पूर्वं ज्ञानस्य प्रक्रिया बोद्धव्या भवतीति विचार्य न्यायशास्त्रे प्रथमं ज्ञानस्य स्वरूपं प्रतिपादितम् । प्रमाण-प्रमेय-संशय-प्रयोजन-दृष्टान्त-सिद्धान्त-अवयव-तर्क-निर्णय-वाद-जल्प-वितण्डा-हेत्वाभास-च्छल-जाति-निग्रहस्थानानां तत्त्वज्ञानात् मोक्षः <sup id="cite_ref-1" class="reference"><a href="#cite_note-1"><span class="cite-bracket">[</span>१<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> भवति इति न्यायसूत्रकारस्य महर्षिगौतमस्य प्रतिपादनमस्ति । </p><p>न्यायमतेन ज्ञानं प्रत्येकं वस्तुनः प्रकाशकमस्ति । तेनैव पदार्थस्य यथार्थज्ञानं भवति । ज्ञानं च द्विविधं भवति‌- स्मृतिरूपम् अनुभवरूपं च । ज्ञातविषयकं ज्ञानं स्मृतिर्भवति किन्तु अनुभवस्तु पदार्थसाक्षात्कारेण संभवति । अनुभवोऽपि द्विधा वर्तते-अयथार्थानुभवः यथार्थानुभवश्च । अयथार्थानुभवस्तु तर्क-संशय-विपर्ययरूपो भवति । यथार्थानुभवश्च यथार्थं ज्ञानमेव प्रामाणिकं मन्यते । </p><p>भारतीयदर्शनेषु ज्ञानस्य प्रामाण्यविषये मतभेदो वर्तते । केचन दार्शनिकाः ज्ञानस्य स्वतः प्रामाण्यं स्वीकुर्वन्ति किन्तु कतिपयाः अपरे परतः प्रामाण्यं प्रतिपादयन्ति । न्यायदर्शने ज्ञानस्य परतः प्रामाण्यं स्वीकृतमस्ति । कस्यापि पदार्थस्य ज्ञानाय इच्छा यत्नश्च आवश्यकौ स्तः । प्रवृत्तेः साफल्ये एव ज्ञानस्य प्रामाण्यं निर्धार्यते । इदमेव न्यायशास्त्रस्य समर्थप्रवृत्तिजनकत्वं कथितम् । न्यायशास्त्रिणां मतमस्ति यत् ज्ञानस्य स्वतः प्रामाण्यं स्वीकर्त्तुं नैव शक्यते, यतः तस्यां दशायां ज्ञानस्य प्रामाण्ये सन्देह एव नोत्पद्यते इति। </p><p>प्रमाभेदात् प्रमाणभेदो न्यायमते स्वीक्रियते । प्रत्यक्षप्रमा, अनुमितिप्रमा, उपमितिप्रमा, शाब्दप्रमा चेति प्रमायाः चत्वारो भेदा भवन्ति । प्रत्यक्षप्रमाद्वारा प्रत्यक्षज्ञानं भवति अतः तस्यां क्रियायां प्रत्यक्षप्रमा स्वीक्रियते । अनुमितिजन्यं ज्ञानम् अनुमानं भवति । उपमितिजन्यं ज्ञानम् उपमानं भवति । शाब्दप्रमाजन्यं ज्ञानं शब्दप्रमाणेन गृह्यते । एवं प्रमाणचतुष्टयम् उपपद्यते । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="प्रमाणम्"><span id=".E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.A3.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>प्रमाणम्</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=3" title="सम्पादनविभागः: प्रमाणम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>यथार्थज्ञानस्य कारणीभूतं प्रमाणम् । प्रमीयते अनेनेति करणार्थाभिधानो हि प्रमाणशब्दः । चत्वारि प्रमाणानि प्रसिद्धानि । <b>प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाः प्रमाणानि</b><sup id="cite_ref-2" class="reference"><a href="#cite_note-2"><span class="cite-bracket">[</span>२<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । प्रत्यक्षम्, अनुमानम्, उपमानम्, शब्दम्, इति । </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="प्रत्यक्षम्"><span id=".E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.B7.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>प्रत्यक्षम्</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=4" title="सम्पादनविभागः: प्रत्यक्षम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>प्रमाणेषु आदिमं प्रमाणं प्रत्यक्षम् । <b>इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नं ज्ञानमव्यपदेश्यमव्यभिचारि व्यवसायात्मकं प्रत्यक्षम्</b> <sup id="cite_ref-3" class="reference"><a href="#cite_note-3"><span class="cite-bracket">[</span>३<span class="cite-bracket">]</span></a></sup>इति सूत्रम् । इन्द्रियस्य अर्थेन सन्निकर्षात् यज्ज्ञानम् उत्पद्यते तत्प्रत्यक्षम् । उदाहरणम्- घटप्रत्यक्षे, इन्द्रियस्य चक्षुरिन्द्रियस्य अर्थेन घटेन सह सन्निकर्षात् ’अयं घटः’ इति प्रत्यक्षं ज्ञानम् उत्पद्यते । प्रत्यक्षम् अव्यपदेशम्, अव्यभिचारि, व्यवसायात्मकम् भवेत् । </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="अनुमानम्"><span id=".E0.A4.85.E0.A4.A8.E0.A5.81.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>अनुमानम्</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=5" title="सम्पादनविभागः: अनुमानम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>अथ तत्पूर्वकं त्रिविधमनुमानं पूर्ववच्छेषवत्सामान्यतोदृष्टं च</b><sup id="cite_ref-4" class="reference"><a href="#cite_note-4"><span class="cite-bracket">[</span>४<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । अथ तत्पूर्वकम् इत्यनेन लिङ्गलिङ्गिनोः सम्बन्धदर्शनं लिङ्गदर्शनं च अभिसम्बध्यते । स्मृत्या लिङ्गदर्शनेन च प्रत्यक्षः अनुमीयते । </p> <ul><li>पूर्ववत् - यत्र कारणेन कार्यम् अनुमीयते तत् पूर्ववदनुमानम् । यथा मेघोन्नत्या भविष्यति वृष्टिरिति ।</li> <li>शेषवत् - यत्र कार्येण कारणमनुमीयते तत् । पूर्वोदकविपरीतमुदकं नद्याः पूर्णत्वं शीघ्रतरत्वं च दृष्ट्वा स्रोतसः अनुमीयते भूता वृष्टिरिति।</li> <li>सामान्यतोदृष्टम्- व्रज्यापूर्वकम् अन्यत्र दृष्टस्य अन्यत्र दर्शनमिति । रामेश्वरे दृष्टस्य ज्ञानेशस्य तिरुपतौ दर्शनेन , तस्य गमनम् अनुमीयते ।</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="उपमानम्"><span id=".E0.A4.89.E0.A4.AA.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>उपमानम्</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=6" title="सम्पादनविभागः: उपमानम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>प्रज्ञातेन सामान्यात् प्रज्ञापनीयस्य प्रज्ञापनम् उपमानम् इति । प्रसिद्धसाधर्म्यात् साध्यसाधनमुपमानम् <sup id="cite_ref-5" class="reference"><a href="#cite_note-5"><span class="cite-bracket">[</span>५<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । उपमितिकरणम् उपमानम् इति तर्कसङ्ग्रहे उक्तम् । गोः सादृश्यं गवि पश्यन् कश्चित् वदति, गोसदृशः गवयः इति । एवं चन्द्र एव मुखम् इत्यत्रापि । प्रसिद्धस्य चन्द्रस्य सादृश्यं मुखे पश्यन् वदति । </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="शब्दप्रमाणम्"><span id=".E0.A4.B6.E0.A4.AC.E0.A5.8D.E0.A4.A6.E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.A3.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>शब्दप्रमाणम्</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=7" title="सम्पादनविभागः: शब्दप्रमाणम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>आप्तोपदेशः शब्दः</b><sup id="cite_ref-6" class="reference"><a href="#cite_note-6"><span class="cite-bracket">[</span>६<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । आप्तः नाम यथार्थवक्ता । ईश्वरादयः आप्ताः । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="प्रमेयम्"><span id=".E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AE.E0.A5.87.E0.A4.AF.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>प्रमेयम्</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=8" title="सम्पादनविभागः: प्रमेयम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>आत्मशरीरेन्द्रियार्थबुद्धिमनःप्रवृत्तिदोषप्रेत्यभावफलदुःखापवर्गास्तु प्रमेयम्</b> <sup id="cite_ref-7" class="reference"><a href="#cite_note-7"><span class="cite-bracket">[</span>७<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम्। आत्मा, शरीरम्, इन्द्रियम्, अर्थः, बुद्धिः, मनः, प्रवृत्तिः, दोषः, प्रेत्यभावः, फलम्, दुःखम्, अपवर्गः च प्रमेयाः । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="संशयः"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.B6.E0.A4.AF.E0.A4.83"></span>संशयः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=9" title="सम्पादनविभागः: संशयः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>समानानेकधर्मोपपत्तेर्विप्रतिपत्तेरुपलब्ध्यनुपलब्ध्यव्यवस्थातश्च विशेषापेक्षो विमर्शः संशयः</b> <sup id="cite_ref-8" class="reference"><a href="#cite_note-8"><span class="cite-bracket">[</span>८<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । एकस्मिन् धर्मिणि नानाधर्माभासः । समानधर्मोपपत्तेर्विशेषापेक्षो विमर्शः संशयः । यथा स्थाणुपुरुषयोः समानं धर्ममारोहपरिणाहौ पश्यन् पूर्वदृष्टं च तयोर्विशेषं बुभुत्समानः किंस्विदित्यन्यतरं नावधारयति । संशयबुद्धिः स्थाणुर्वा पुरुषो वा इति भवति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="प्रयोजनम्"><span id=".E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AF.E0.A5.8B.E0.A4.9C.E0.A4.A8.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>प्रयोजनम्</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=10" title="सम्पादनविभागः: प्रयोजनम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>यमर्थमधिकृत्य प्रवर्तते तत्प्रयोजनम्</b> <sup id="cite_ref-9" class="reference"><a href="#cite_note-9"><span class="cite-bracket">[</span>९<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । यदुद्दिश्य यस्मिन् कार्ये मनुष्यः प्रवृत्तो भवति तत् प्रयोजनमिति भण्यते । प्रयोजनं द्विधा विभज्यते दृष्टमदृष्टं चेति । </p> <ul><li>दृष्टफलम् - अवधातात् तुषविमोकः ।</li> <li>अदृष्टफलम् - स्वर्गफलमदृष्टमिति व्यवहारः ।</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="दृष्टान्तः"><span id=".E0.A4.A6.E0.A5.83.E0.A4.B7.E0.A5.8D.E0.A4.9F.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A4.E0.A4.83"></span>दृष्टान्तः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=11" title="सम्पादनविभागः: दृष्टान्तः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>लौकिकपरोक्षकाणां यस्मिन्नर्थे बुद्धिसाम्यं स दृष्टान्तः</b> <sup id="cite_ref-10" class="reference"><a href="#cite_note-10"><span class="cite-bracket">[</span>१०<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । व्याप्तिज्ञापनस्थलं दृष्टान्तः इति व्यवहारः । यत्र यत्र धूमः तत्र तत्र वन्हिः इति व्याप्तिः । अस्य उदाहरणत्वेन महानसः व्याप्तिज्ञापनत्वेन स्वीक्रियते । अतः महानसं व्याप्तिज्ञापनस्थलं भवति । स च महानसः दृष्टान्तः भवति । दृष्टान्तः द्विविधः साधर्म्यवैधर्म्यरूपेण । </p> <ul><li>धूमेनाग्निसाधने यः महानसदृष्टान्तः भवति सः साधर्म्यभूतः, अस्यैवानुमानस्य जलं सरोवरः वैधर्म्यदृष्टान्तः इति ।</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="सिद्धान्तः"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.BF.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A4.E0.A4.83"></span>सिद्धान्तः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=12" title="सम्पादनविभागः: सिद्धान्तः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>तन्त्राधिकरणाभ्युपगमसंस्थितिः सिद्धान्तः</b><sup id="cite_ref-11" class="reference"><a href="#cite_note-11"><span class="cite-bracket">[</span>११<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । यः अर्थः प्रमाणेन सिद्धः भवति सः सिद्धान्तः । सिद्धान्तः चतुर्विधः सर्वतन्त्रः, प्रतितन्त्रः, अभ्युपगमः, अधिकरणसिद्धान्तश्चेति । उदाहरणम् - पञ्च ज्ञानेन्द्रियाणि सन्ति । इमानि सकलशास्त्रकारैः अभ्युपगतत्वात् नास्त्यत्र विरोधः । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="अवयवः"><span id=".E0.A4.85.E0.A4.B5.E0.A4.AF.E0.A4.B5.E0.A4.83"></span>अवयवः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=13" title="सम्पादनविभागः: अवयवः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनान्यवयवाः </b><sup id="cite_ref-12" class="reference"><a href="#cite_note-12"><span class="cite-bracket">[</span>१२<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । परार्थानुमानान्तर्गतावयवानामन्यतमस्य अवयवः इति कथनम् । परार्थानुमाने पञ्चावयवाक्यानि सन्ति । तानि यथा प्रतिज्ञातहेतूदाहरणोपनयनिगमनानि इति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="तर्कः"><span id=".E0.A4.A4.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.95.E0.A4.83"></span>तर्कः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=14" title="सम्पादनविभागः: तर्कः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>अविज्ञाततत्त्वेऽर्थे कारणोपपत्तितस्तत्त्वज्ञानार्थमूहस्तर्कः</b> <sup id="cite_ref-13" class="reference"><a href="#cite_note-13"><span class="cite-bracket">[</span>१३<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । व्याप्यारोपेण व्यापकारोपकस्तर्कः इति तर्कस्य लक्षणम् । यथा धूमः अग्निव्याप्यः एवम् अग्निः धूमव्यापकः। </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="निर्णयः"><span id=".E0.A4.A8.E0.A4.BF.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.A3.E0.A4.AF.E0.A4.83"></span>निर्णयः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=15" title="सम्पादनविभागः: निर्णयः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>विमृश्य पक्षप्रतिपक्षाभ्यामर्थावधारणं निर्णयः</b> <sup id="cite_ref-14" class="reference"><a href="#cite_note-14"><span class="cite-bracket">[</span>१४<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । तर्कविषये खण्डनमण्डनात्मकद्वारा यस्य समीचीनार्थस्य निश्चयः भवति सः निर्णयः इति अभ्युपगम्यते । अयं चतुर्विधः साक्षात्कृतिः, अनुमितिः, उपमितिः, शब्दः इति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="वादः"><span id=".E0.A4.B5.E0.A4.BE.E0.A4.A6.E0.A4.83"></span>वादः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=16" title="सम्पादनविभागः: वादः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>प्रमाणतर्कसाधनोपालम्भः सिद्धान्ताविरुद्धः पञ्चावयवोपपन्नः पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहो वादः</b> <sup id="cite_ref-15" class="reference"><a href="#cite_note-15"><span class="cite-bracket">[</span>१५<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । यः तर्केण अथवा प्रमाणद्वारा स्वपक्षसाधनाय एव परपक्षखण्डनं यस्यां शास्त्रचर्चायामुपयुज्यते, किञ्च स्वीकृतः सिद्धान्तः अविरुद्धः एव उपनयादिभिः पञ्चावयवैः वाक्यैः उत्पन्नश्च भविष्यति सः वादः । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="जल्पः"><span id=".E0.A4.9C.E0.A4.B2.E0.A5.8D.E0.A4.AA.E0.A4.83"></span>जल्पः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=17" title="सम्पादनविभागः: जल्पः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>यथोक्तोपपन्नश्छलजातिनिग्रहस्थानसाधनोपालम्भो जल्पः</b> <sup id="cite_ref-16" class="reference"><a href="#cite_note-16"><span class="cite-bracket">[</span>१६<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । परपक्षखण्डनेन स्वपक्षसिध्यनन्तरमपि छलजातिनिग्रहस्थानानां प्रयोगः यत्र कृतो भवति सः जल्प इति भण्यते । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="वितण्डा"><span id=".E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.A4.E0.A4.A3.E0.A5.8D.E0.A4.A1.E0.A4.BE"></span>वितण्डा</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=18" title="सम्पादनविभागः: वितण्डा"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>स प्रतिपक्षस्थापनाहीनो वितण्डा</b><sup id="cite_ref-17" class="reference"><a href="#cite_note-17"><span class="cite-bracket">[</span>१७<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । वचनात् पूर्वोक्तः यः जल्पः यदा स्वपक्षस्थापनाहीनो भवति स एव वितण्डावादः इति । स्वपक्षस्थापनं न करोति अपितु केवलं परपक्षखण्डने एवास्य मुख्या प्रवृत्तिः । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="छलम्"><span id=".E0.A4.9B.E0.A4.B2.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>छलम्</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=19" title="सम्पादनविभागः: छलम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>वचनविघातोऽर्थविकल्पोपपत्त्या छलम्</b> <sup id="cite_ref-18" class="reference"><a href="#cite_note-18"><span class="cite-bracket">[</span>१८<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । छलमेतत् त्रिविधं<sup id="cite_ref-19" class="reference"><a href="#cite_note-19"><span class="cite-bracket">[</span>१९<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> वाक्छलम्, सामान्यच्छलम्, उपचारच्छलम् इति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="जातिः"><span id=".E0.A4.9C.E0.A4.BE.E0.A4.A4.E0.A4.BF.E0.A4.83"></span>जातिः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=20" title="सम्पादनविभागः: जातिः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>साधर्म्यवैधर्म्याभ्यां प्रत्यवस्थानं जातिः</b> <sup id="cite_ref-20" class="reference"><a href="#cite_note-20"><span class="cite-bracket">[</span>२०<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । साधर्म्यवैधर्म्याभ्यां यस्य साध्यस्य अनुपपत्तिः सा जातिरित्युच्यते । जातिः चतुर्विंशतिप्रकारात्मिका भवति । यथा-साधर्म्यसमः, वैधर्म्यसमः, उत्कर्षसमः, अपकर्षसमः, वर्ण्यसमः, अवर्ण्यसमः, साध्यसमः, विकल्पसमः, प्राप्तिसमः, अप्राप्तिसमः, प्रसङ्गसमः, प्रतिदृष्टान्तसमः, अनुपपत्तिसमः, संशयसमः, प्रकरणसमः, हेतुसमः, अर्थापत्तिसमः, अविशेषसमः, उपपत्तिसमः, उपलब्धिसमः, अनुपलब्धिसमः, नित्यसमः, अनित्यसमः, तथा कार्यसमः इति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="निग्रहस्थानम्"><span id=".E0.A4.A8.E0.A4.BF.E0.A4.97.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.B9.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.A5.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>निग्रहस्थानम्</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=21" title="सम्पादनविभागः: निग्रहस्थानम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p><b>विप्रतिपत्तिरप्रतिपत्तिश्च निग्रहस्थानम्</b> <sup id="cite_ref-21" class="reference"><a href="#cite_note-21"><span class="cite-bracket">[</span>२१<span class="cite-bracket">]</span></a></sup> इति सूत्रम् । निग्रहस्थानं खलु पराजयप्राप्तिः । वादी अथवा प्रतिवादी यस्मिन् स्थाने येन प्रतिपादनेन स्वपक्षपराजितत्वं मन्यते तत्स्थानं निग्रहस्थानं इति कथ्यते । निग्रहस्थानं द्वाविंशतिभेदेन उपन्यस्तं भवति न्यायशास्त्रे । तानि भवन्ति- प्रतिज्ञाहानिः, प्रतिज्ञान्तरम्, प्रतिज्ञाविरोधः, प्रतिज्ञासंन्यासः, हेत्वन्तरम्, अर्थान्तरम्, निरर्थकम्, अविज्ञातार्थम्, अपार्थकम्, अप्राप्तकालम्, न्यूनम्, अधिकम्, पुनरुक्तम्, अननुभाषणम्, अज्ञानम्, अप्रतिभा, विक्षेपः, मतानुज्ञा, पर्यनुयोज्योपेक्षणम्, निरनुयोज्यानुयोगः, अपसिद्धान्तः, हेत्वाभासः इति । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="विषयाः"><span id=".E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.B7.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.83"></span>विषयाः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=22" title="सम्पादनविभागः: विषयाः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="प्रत्यक्षप्रमाणम्"><span id=".E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.B7.E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.A3.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span><b>प्रत्यक्षप्रमाणम्</b></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=23" title="सम्पादनविभागः: प्रत्यक्षप्रमाणम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>इन्द्रियस्य पदार्थेन सह सन्निकर्षात् यत् ज्ञानं भवति तत् प्रत्यक्षज्ञानं भवति अतः तत्र प्रत्यक्षप्रमाणं स्वीक्रियते । इदं पञ्चभिः ज्ञानेन्द्रियैः मनसा च सह सम्बन्धात् षड्विधं भवति । एषु पञ्चज्ञानेन्द्रियाणां स्वस्वविषयैः सह सम्बन्धात् यः प्रत्यक्षो भवति सः सविकल्प उच्यते, मनःसंयोगेन जायमानः प्रत्यक्षस्तु निर्विकल्पो भवति । इमावेव प्रत्यक्षस्य प्राधान्येन द्वौ भेदौ स्तः । </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="सविकल्पं_प्रत्यक्षम्"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A4.B2.E0.A5.8D.E0.A4.AA.E0.A4.82_.E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.B7.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span><b>सविकल्पं प्रत्यक्षम्</b></h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=24" title="सम्पादनविभागः: सविकल्पं प्रत्यक्षम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>ज्ञानेन्द्रियाणां विषयाः शब्द-स्पर्श-रूप-रस-गन्ध-गुणाः सन्ति । गुणाः द्रव्येषु समवायसम्बन्धेन तिष्ठन्ति । तत्तद्द्रव्यरूपेण अर्थेन यदा सम्बद्धस्य ज्ञानेन्द्रियस्य संन्निकर्षो भवति तदा तस्मादुत्पन्नं ज्ञानं सविकल्पं भवति । अर्थात् नामजात्यादियुक्तानां पदार्थानां ज्ञानं सविकल्पं कथ्यते । </p> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="निर्विकल्पं_प्रत्यक्षम्"><span id=".E0.A4.A8.E0.A4.BF.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A4.B2.E0.A5.8D.E0.A4.AA.E0.A4.82_.E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.95.E0.A5.8D.E0.A4.B7.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span><b>निर्विकल्पं प्रत्यक्षम्</b></h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=25" title="सम्पादनविभागः: निर्विकल्पं प्रत्यक्षम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>निर्विकल्पं प्रत्यक्षं मानसप्रत्यक्षमपि कथ्यते । यदा नामजात्यादिरहितस्य पदार्थस्य प्रत्यक्षं भवति तदा तत् निर्विकल्पं भवति । अर्थात् लौकिकज्ञानातिरिक्तम् अलौकिकं ज्ञानं निर्विकल्पम् उच्यते । यति हिंसः मनसा आत्मनः संयोगात् जायमाना अलौकिकी अनुभूतिः ज्ञानेन्द्रियैः व्यक्ता न भवति, किन्तु निर्विकल्पज्ञानात्मिका प्रतीतिः जायते । विशेषेणायं योगिनां प्रत्यक्षस्य विषयोऽस्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="सन्निकर्षः"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A8.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.B7.E0.A4.83"></span><b>सन्निकर्षः</b></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=26" title="सम्पादनविभागः: सन्निकर्षः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>प्रत्यक्षम् अवगन्तुं सन्निकर्षस्य ज्ञानमप्यावश्यकं भवति । ‘सन्निकर्ष’ सम्बन्धविशेषं द्योतयति । इन्द्रियेण अर्थस्य सम्बन्धरूपः सन्निकर्षः षड्विधो भवति । तद्यथा- (१) संयोगः (२) संयुक्त-समवायः (३) संयुक्तसमवेतसमवायः (४) समवायः (५) समवेतसमवायः (६) विशेषणविशेष्य-भावश्चेति । संयोगसंनिकर्षः घटादिपदार्थानां प्रत्यक्षे भवति । संयुक्तसमवायसनिकर्षः घटादिपदार्थेषु विद्यमानस्य रूपादेः प्रत्यक्षे भवति । संयुक्तसमवेतसमवायः सन्निकर्षः रूपत्वादिधर्मस्य प्रत्यक्षे भवति । समवायः सन्निकर्षः शब्दस्य प्रत्यक्षे भवति । समवेतसमवायश्च पुनः शब्दत्वजातेः प्रत्यक्षे भवति । विशेषण-विशेष्यभावश्च घटादिपदार्थानाम् अभावस्य साक्षात्कारे भवति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="अलौकिकसन्निकर्षः"><span id=".E0.A4.85.E0.A4.B2.E0.A5.8C.E0.A4.95.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A4.B8.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A8.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.B7.E0.A4.83"></span><b>अलौकिकसन्निकर्षः</b></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=27" title="सम्पादनविभागः: अलौकिकसन्निकर्षः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>अलौकिकसन्निकर्षस्तु त्रिधा भवति (१) सामान्यलक्षणा प्रत्यासत्तिः (२) ज्ञानलक्षणाप्रत्यासत्तिः (३) योगजप्रत्यासत्तिश्च । एषु सामान्यलक्षणा प्रत्यासत्तिरेव व्याप्तिग्रहणादौ कार्ये व्याभिचारादिदोषान् अपाकरोति । यथा हि ‘यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्र वह्निः’ इत्युदाहरणे धूमनिष्ठस्य धूमत्वस्यापि धूमज्ञानकाले एव प्रत्यक्षो भवति अतः धूमत्वज्ञाने सति त्रैकालिकधूमानां ज्ञानं भवेत् किन्तु तन्न भवति अपितु वर्तमानकालिकस्यैव घूमस्य ज्ञानं भवति, यतो हि सामान्यलक्षणप्रत्यासत्त्या सर्वेषां भूतभविष्यद्वर्तमानकालिकानां धूमानां ज्ञानात् वर्तमानकालिक-इतरकालिकधूमज्ञानानां व्यभिचारो न भवति यतो हि चक्षुरिन्द्रियेण धूमस्य प्रत्यक्षो वर्तमानमेव बोधयति । </p><p>ज्ञानलक्षणा प्रत्यासत्तिस्तु चक्षुरिन्द्रियाणां तत्तद्विषयैः सह सम्बन्धाभावेऽपि पूर्वानुभूतस्य संस्कारवशाद् पुनर्ज्ञानं जनयति । यथा <b>सुरभि चन्दनम्</b> इत्यादौ चन्दनस्य प्रत्यक्षश्चक्षुरिन्द्रियेण भवति । सुरभेः ग्रहणं न पुनः चक्षुरिन्द्रियस्य विषयः । तत्तु घ्राणेन्द्रियस्य विषयोऽस्ति । किन्तु दूरस्थेऽपि घ्राणेन्द्रिये केवलं चक्षुषा चन्दनदर्शनमात्रेण तस्य सुरभेः ज्ञानं सहजरूपेण जायते यतोहि ज्ञानलक्षणप्रत्यासत्या चन्दनस्य सुरभेः यः पूर्वानुभवो विहितस्तस्य संस्कारः चक्षुःसन्निकर्षमात्रेऽपि ज्ञातुरन्तःकरणे तिष्ठति । स च अलौकिकत्वात् अयं सन्निकर्षोऽलौकिकसन्निकर्षो वर्तते । </p><p>परोक्षस्याथवा सूक्ष्मस्य पदार्थस्य ज्ञानं इन्द्रियार्थसन्निकर्षेण नैव संभवति । तथापि परमाणुतः महत्पर्यन्तं पदार्थानां प्रत्यक्षं लोकैर्विधीयते । किन्तु इदं प्रत्यक्षं सामान्यजनेभ्यः सम्भवं नास्ति । अयं सन्निकर्षस्तु योगिजनेभ्य एव सुलभो वर्तते । यतो हि योगिनो विना इन्द्रियार्थसन्निकर्षं सूक्ष्मतमान् महत्तमान् च पदार्थान् हस्तामलकं साक्षात् कुर्वन्ति । इदं ज्ञानं योगजसन्निकर्षेणैव सम्भवमस्ति । अत एवायमपि अलौकिकसन्निकर्षः वर्तते । अत्र ध्यानमेवैकमात्रं साधनं भवति न त्विन्द्रियादिकम् अतः इन्द्रियजन्यलौकिकप्रत्यक्षवत् अस्य प्रत्यक्षो न भवति । निर्विकल्पकसमाधावपि ध्यानबलेनैव धारणायाः स्थिरत्वात् परतत्त्वसाक्षात्कारो भवति, अतः सोऽपि अलौकिकं प्रत्यक्षमेव ज्ञातव्यम् । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="अनुमानप्रमाणम्"><span id=".E0.A4.85.E0.A4.A8.E0.A5.81.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.A3.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span><b>अनुमानप्रमाणम्</b></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=28" title="सम्पादनविभागः: अनुमानप्रमाणम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>यः पदार्थः परोक्षः अदृष्टः सूक्ष्मो वा भवति, तस्य पदार्थस्य ज्ञानम् अनुमानप्रमाणेन विधीयते । येन हेतुना परोक्षवस्तुनो यथार्थानुभवो जायते स परोक्षप्रतिपादकः हेतुः यत्र वर्तते तत्प्रमाणमनुमानमिति ज्ञातव्यम् । हेतुना हेतुमतः ज्ञानमिदं वर्तते । हेतुर्लिङ्गसंज्ञयाऽपि व्यवह्रियते । लिङ्गेन लिङ्गिनो ज्ञाने या प्रक्रिया भवति सा लिङ्गपरामर्शाख्या कथ्यते, अतः लिङ्गपरामर्शोऽनुमानं भवतीति नैयायिकैः उक्तम् ।<br /> लिङ्गपरामर्शो व्याप्तिबलेन अर्थबोधम् उपपादयति । अतः लिङ्गं व्याप्तिबलेन अर्थगमकं भवति । व्याप्तिस्तु साहचर्यनियमो भवति, यथा <b>यत्र यत्र वह्निस्तत्र तत्र धूमः</b> इति । धूमदर्शनात् व्याप्तिस्मरणपूर्वकं पर्वतादौ वह्नेरनुमानं क्रियते, तेन पर्वतेऽदृष्टस्य वह्निपदार्थस्य सत्ता सिद्ध्यति । इदमेव स्वार्थानुमानम् । इदमेव अनुमानं यदि प्रथमानुमात्रा अन्यस्य कृते पञ्चावयववाक्यैः कार्यते तदा तत्परार्थानुमानं भवति । पदार्थानुमानस्य प्रक्रियायां पञ्च वाक्यानि प्रयुञ्जते, यथा-<br /> (१) प्रतिज्ञावाक्यम् – पर्वतो वह्निमान्<br /> (२) हेतुवाक्यम् – धूमवत्त्वात् <br /> (३) उदाहरणवाक्यम् – यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्र वह्निर्यथा महानसे <br /> (४) उपनयवाक्यम् – पर्वतेऽपि धूमसत्त्वाद् वह्निरेव <br /> (५) निगमनवाक्यम् – धूमसत्त्वाद वह्निसत्त्वे पर्वतो वह्निमान् इति सुनिश्चितं भवति । <br /> अनुमानस्य प्रमुखे द्वे अङ्गे भवतः व्याप्तिः पक्षधर्मता च । व्याप्त्या विशिष्टस्य हेतोः पक्षे सत्तैव पक्षधर्मताऽस्ति अयमेव परामर्शः । अनुमाने हेतुदर्शनं त्रिवारं भवति । प्रथमवारं महानसे धूमदर्शनं भवति, द्वितीयवारं पर्वते धूमदर्शनं भवति, तृतीयवारमपि तत्रैव पर्वते पूर्वगृहीतव्याप्तिस्मरणेन वह्निसंसक्तस्य धूमस्य दर्शनं भवति । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="आचार्यपरम्परा"><span id=".E0.A4.86.E0.A4.9A.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.AA.E0.A4.B0.E0.A4.AE.E0.A5.8D.E0.A4.AA.E0.A4.B0.E0.A4.BE"></span>आचार्यपरम्परा</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=29" title="सम्पादनविभागः: आचार्यपरम्परा"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="आचार्यगौतमः"><span id=".E0.A4.86.E0.A4.9A.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.97.E0.A5.8C.E0.A4.A4.E0.A4.AE.E0.A4.83"></span><b>आचार्यगौतमः</b></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=30" title="सम्पादनविभागः: आचार्यगौतमः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>न्यायशास्त्रस्य मूलसूत्राणां प्रणयनं महर्षिणा <a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="गौतमः">गौतमेन</a> कृतम् । गौतमस्यैवापरं नाम अक्षपाद इत्यासीत् । अस्य निवासस्थानविषये स्थितिकालविषये च विदुषाम् ऐकमत्यं नास्ति । इतिहासविदां मतानुसारं गौतमस्य जन्मभूमिः मिथिला आसीत् । दार्शनिकविचारधारणां पौर्वापर्यदृष्ट्या आचार्य गौतमस्य स्थितिः बौद्धानां शून्यवादस्य पश्चात् स्वीकरणीया प्रतीयते यतो हि आचार्यगौतमेन न्यायसूत्रे क्वचित् शून्यवादस्य खण्डनं विहितम् । यदि एवं मन्यते तदा गौतमस्य स्थितिकालः ईस्वीपूर्वतृतीयशताब्दी सिद्ध्यति । पाश्चात्यविद्वान् डा. छज्जूरामशास्त्री विद्याभूषणः गौतमस्य कालः षष्ठशताब्द्यामासीदीति स्वीकरोति । गौतमस्य न्यायसूत्रमेव न्यायदर्शनस्य मूलम् आधारग्रन्थोऽस्ति । न्यायसूत्रे पञ्च अध्यायाः सन्ति । प्रत्येकम् अध्यायः आह्निकद्वये विभक्तोस्ति ।न्यायसूत्रस्य प्रतिपाद्ये षोडशपदार्थानाम् उद्देश-लक्षण-परीक्षाश्च प्रस्तु्ताः सन्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="आचार्य_वात्स्यायनः"><span id=".E0.A4.86.E0.A4.9A.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AF_.E0.A4.B5.E0.A4.BE.E0.A4.A4.E0.A5.8D.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.AF.E0.A4.A8.E0.A4.83"></span><b>आचार्य वात्स्यायनः</b></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=31" title="सम्पादनविभागः: आचार्य वात्स्यायनः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>न्यायसूत्रमवलम्ब्य वात्स्यायनेन ऋषिणा न्यायभाष्यस्य रचना कृता । वात्स्यायनस्य भाष्येण विज्ञायते यत् अस्मत्पूर्वमपि न्यायसूत्रेषु भाष्यग्रन्था विरचिताः आसन् । वात्स्यायनेन तेभ्यः उद्धरणान्यपि प्रस्तुतानि । अयं वात्स्यायनः कामसूत्रस्य कर्तुर्वात्स्यायनात् भिन्नः आसीत् । अस्य अपरं नाम पक्षिलस्वामिन् इत्यासीत् । वाचस्पतिमिश्रेण न्यायवार्तिकतात्पर्यटीकायाः प्रारम्भे वात्स्यायनस्य कृते पक्षिलस्वामिन् इति नाम्नः प्रयोगो विहितः ।<br /> आचार्य उद्योतकरः- न्यायवार्तिककारो उद्योतकरोऽपि न्यायशास्त्रस्य आचार्येषु लब्धप्रतिष्ठ आसीत् । बौद्धदार्शनिकस्य दिङ्नागस्य प्रबलान् आक्षेपान् अयं खण्डितवान् । अतः कालान्तरे धर्मकीर्तिना दिङ्नागस्य तेषां दोषानां परिहारो विहितः, ये हि उद्योतकरेण उपस्थापिता आसन् । धर्मकीर्तेः स्थितिकालः सप्तमशताब्दी वर्तते, अतः उद्योतकारस्य कालः सप्तशताब्द्याः पूर्वं स्वीक्रियते । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="वाचस्पतिमिश्रः"><span id=".E0.A4.B5.E0.A4.BE.E0.A4.9A.E0.A4.B8.E0.A5.8D.E0.A4.AA.E0.A4.A4.E0.A4.BF.E0.A4.AE.E0.A4.BF.E0.A4.B6.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.83"></span><b>वाचस्पतिमिश्रः</b></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=32" title="सम्पादनविभागः: वाचस्पतिमिश्रः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>वाचस्पतिमिश्रः मिथिलानिवासी आसीत् । अस्य स्थितिकालविषये विवादो नास्ति यतो हि एतद्विरचिते न्यायसूचीनिबन्धग्रग्रन्थे ग्रन्थस्य रचनाकालः ९८९ विक्रमसंवत्सरः उल्लिखितः । अनेन उल्लेखेन वाचस्पतिमिश्रस्य स्थितिकालः नवमशताब्द्या स्वीकर्तुं शक्यते । वाचस्पतिमिश्रेण उद्योतकरस्य न्यायवार्तिकं विषयीकृत्य तात्पर्यटीकाया रचना कृता । अस्याः टीकायाः महत्त्वं न्यायशास्त्रे पर्याप्तं गण्यते । अस्याम् अनेकत्र बौद्धमतानां सूक्ष्मा गभीरा च समालोचना विहिता । न्यायशास्त्रमतिरिच्य सांख्य-योग-मीमांसा-वेदान्तादिष्वपि वाचस्पतेः रचनाः प्राप्यन्ते । वाचस्पतिमिश्र एव तात्पर्याचार्य नाम्ना प्रसिद्धम् अलभत । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="जयन्तभट्टः"><span id=".E0.A4.9C.E0.A4.AF.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A4.E0.A4.AD.E0.A4.9F.E0.A5.8D.E0.A4.9F.E0.A4.83"></span><b>जयन्तभट्टः</b></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=33" title="सम्पादनविभागः: जयन्तभट्टः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>कालक्रमेण न्यायदर्शनस्य आचार्येषु जयन्तभट्टस्य स्थितिकालः वाचस्पतिमिश्रस्य अनन्तरं निर्धार्यते । कादम्बरीकथासारग्रन्थे प्राप्तेन उल्लेखेन विज्ञायते यत् जयन्तभट्टस्य प्रपितामहः शक्तिस्वामि काश्मीनरेशस्य ललितादित्य-मुक्तापीडस्य अमात्यः आसीत् । एतदाधारेण प्रायशः जयन्तभट्टस्य स्थितिकालः नवमशताब्द्या उत्तरार्द्धे स्थिरीक्रियते किन्तु जयन्तभट्टः वाचस्पतिमिश्रात् पूर्वमेव बभूव यतो हि न्यायकणिकायां वाचस्पतिमिश्रः जयन्तभट्टस्य उल्लेखं करोति । जयन्तभट्टस्य सुप्रसिद्धा रचना न्यायमञ्जरी वर्तते । प्रमुखेषु सूत्रेषु आलोचनात्मकटीकारूपेण न्यायमञ्जर्याः प्रतिपाद्यं पर्याप्तम् उपयोगि रुचिकरं च प्रतीयते । गङ्गेश उपाध्यायेन जयन्तः “जरन्नैयायिक” इति संज्ञया कथितः । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="भासर्वज्ञः"><span id=".E0.A4.AD.E0.A4.BE.E0.A4.B8.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.B5.E0.A4.9C.E0.A5.8D.E0.A4.9E.E0.A4.83"></span><b>भासर्वज्ञः</b></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=34" title="सम्पादनविभागः: भासर्वज्ञः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>न्यायशास्त्रस्य क्षेत्रे प्रकरणग्रन्थानां रचनाकारेषु अयम् आद्य आचार्योऽस्ति । मूलतः प्रकरणग्रन्थशैल्याः प्रवर्तक एवासौ आसीत् । अस्य स्थितिकालः नवम शताब्द्या स्वीक्रियते । प्रो. धर्मेन्द्रनाथशास्त्रिणा लिखितं यत् यदि न्याय-कलिका जयन्तमभट्टस्यैव कृतिरस्ति तदा तु अष्टमशताब्द्या उत्तरार्द्धे भासर्वज्ञस्य स्थितिः स्वीकर्तुं शक्यते । भासर्वज्ञस्य सुप्र-सिद्धा रचना <b>न्यायसारः</b> इत्यस्ति । अत्र प्रमाणमीमांसायाः प्राधान्यमस्ति । एनमाधारीकृत्यैव कालान्तरे नव्यन्यायस्य प्रणयनं विहितमस्ति गङ्गेश उपाध्यायेनापि भासर्वज्ञस्य शैल्या एवानुकरणं कृतम् । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="उदयनाचार्यः"><span id=".E0.A4.89.E0.A4.A6.E0.A4.AF.E0.A4.A8.E0.A4.BE.E0.A4.9A.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.83"></span><b>उदयनाचार्यः</b></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=35" title="सम्पादनविभागः: उदयनाचार्यः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>न्यायशास्त्रस्य क्षेत्रे सर्वाधिकग्रन्थानां कर्त्तृरूपेण उदयनाचार्यस्य व्यक्तित्वं स्मरणीयमस्ति । उदयनाचार्यस्य स्थितिकालः दशमशताब्द्यां स्वीक्रियते यतो हि अस्य लक्षणावलीग्रन्थे ग्रन्थरचनाकालस्योल्लेखोऽस्ति, उदयनाचार्यस्य न्यायकुसुमाञ्जलिः, आत्मतत्त्वविवेक-न्यायवार्तिकतात्पर्य-परिशुद्धिश्च प्रसिद्धा न्यायशास्त्रीया रचनाः सन्ति । उदयनाचार्येण वैशेषिकशास्त्रस्यापि ग्रन्था रचिता यतोहि अस्य कालः न्यायवैशेषिकयोः सन्धिकालः आसीत् । अस्य रचनासु न्यायकुसुमाञ्जलिस्तु न्यायदर्शनस्य मुकुटमणिरेव वर्तते यतो हि अस्यां कृतौ ईश्वरबाधकतर्काणां खण्डपूर्वकम् ईश्वरसाधकयुक्तीनाम् अपूर्वं प्रदर्शनमस्ति । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="गङ्गेश_उपाध्यायः"><span id=".E0.A4.97.E0.A4.99.E0.A5.8D.E0.A4.97.E0.A5.87.E0.A4.B6_.E0.A4.89.E0.A4.AA.E0.A4.BE.E0.A4.A7.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.AF.E0.A4.83"></span><b>गङ्गेश उपाध्यायः</b></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=36" title="सम्पादनविभागः: गङ्गेश उपाध्यायः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>आचार्यो गङ्गेश उपाध्यायः नव्यन्यायस्य प्रणेता आसीत् अस्य जन्म मिथिलायाम् अभवत् । <b>तत्त्वचिन्तामणि</b> रीत्याख्यो ग्रन्थः गङ्गेश उपाध्यायस्य कालजयी कृतिरस्ति । अस्या माध्यमेन प्राचीनन्यायस्य धारा नव्यन्याये प्रवर्तिता । अस्मादेव कारणात् गङ्गेश उपाध्यायः नव्यन्यायस्य तर्कपूर्णां प्रस्तुतिं कर्त्तुम् अक्षमत । फलतः नव्यन्या-यस्य भाषागतं वैशिष्ट्यमपि पूर्वापेक्षया उल्लेखनीयम् आसीत् । गङ्गेश उपाध्यायस्य स्थितकालः श्रीहर्षपक्षधरमिश्रयोर्मध्ये निर्धार्यते अतः त्रयोदशताब्दी निश्चितो भवति, तथापि प्रो. धर्मेन्द्रनाथ शास्त्रिणो मतेन गङ्गेश उपाध्यायः द्वादशशताब्द्यां बभूव, यतो हि एकादशशताब्द्या उत्तरार्धादेव नव्यन्यायस्य युगः प्रारभ्यते । </p><p>गङ्गेश उपाध्यायस्य अनन्तरं न्यायशास्त्रस्य क्षेत्रे ह्रासस्य युगो जायते । अस्मिन् युगे गङ्गेश उपाध्यायस्य पुत्रेण वर्धमान उपाध्यायेन कुसुमाञ्जलिं चिन्तामणिं न्यायलीलावतीं च विषयीकृत्य आलोकटीका विरचिता । पक्षधरमिश्रेण आलोकटीकाया विस्तारो विहितः । पक्षपरस्य शिष्येण रुद्रदत्तमिश्रेण कुसुमाञ्जलिप्रकाशं तत्त्वचिन्तामणिं चाधिकृत्य प्रकाशटीका विरचिता । </p><p>पञ्चदशशताब्द्यां न्यायशास्त्रस्य प्रसारः बङ्गालप्रदेशोऽपि अभवत् । बङ्गालीयविदुषां नव्यन्यायस्य क्षेत्रे अविस्मरणीयं योगदानमस्ति अतः तेषां कालः <b>नव्यन्यायस्य स्वर्णयुग</b> नाम्ना प्रसिद्धिमभजत । षोडशशताब्द्याः आरम्भे वासुदेव-सार्वभौमः नव्यन्यायस्य सुप्रसिद्धः आचार्योऽभवत् । अस्य शिष्यैः रघुनाथ-रघुनन्दन-कृष्णानन्दप्रभृतिभिः नव्यन्यायस्य पर्याप्तं प्रचारः प्रसारश्च विहितौ । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="रघुनाथशिरोमणिः"><span id=".E0.A4.B0.E0.A4.98.E0.A5.81.E0.A4.A8.E0.A4.BE.E0.A4.A5.E0.A4.B6.E0.A4.BF.E0.A4.B0.E0.A5.8B.E0.A4.AE.E0.A4.A3.E0.A4.BF.E0.A4.83"></span><b>रघुनाथशिरोमणिः</b></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=37" title="सम्पादनविभागः: रघुनाथशिरोमणिः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>अस्य जन्म षोडशशताब्द्यां सञ्जातः । तात्कालिकेषु विद्वत्सु अद्वितीयेन अनेन शिरोमणिरित्यु-पाधिः सम्प्राप्तः । रघुनाथशिरोमणिना तत्त्वचिन्तामणिं विषयीकृत्य दीधितिटीका विरचिता । नैयायिकेषु अन्यतमः अयम्। </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="मथुरानाथ_तर्कवागीशः"><span id=".E0.A4.AE.E0.A4.A5.E0.A5.81.E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A4.BE.E0.A4.A5_.E0.A4.A4.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.95.E0.A4.B5.E0.A4.BE.E0.A4.97.E0.A5.80.E0.A4.B6.E0.A4.83"></span><b>मथुरानाथ तर्कवागीशः</b></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=38" title="सम्पादनविभागः: मथुरानाथ तर्कवागीशः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>मथुरानाथः रघुनाथशिरोमणेः प्रधानशिष्य आसीत् । अनेन स्वगुरोः दीधितिटीकामवलम्ब्य माथुरी टीका लिखिता । आलोक-चिन्तामणि-दीधितिप्रभृतिटीकाश्च लक्ष्यीकृत्य अनेन पुनः गूढार्थप्रकाशिनी रहस्यख्याश्च प्रटीकाः विरचिताः । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="जगदीशभट्टाचार्यः"><span id=".E0.A4.9C.E0.A4.97.E0.A4.A6.E0.A5.80.E0.A4.B6.E0.A4.AD.E0.A4.9F.E0.A5.8D.E0.A4.9F.E0.A4.BE.E0.A4.9A.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.83"></span><b>जगदीशभट्टाचार्यः</b></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=39" title="सम्पादनविभागः: जगदीशभट्टाचार्यः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>रघुनाथशिरोमणेः दीधितिटीकां विषयीकृत्य जागदीशी नाम्ना प्रटीका जगदीशभट्टाचार्येण विरचिता । जगदीशभट्टाचार्योऽपि नवद्वीपस्य तात्कालिकः प्रधानो नैयायिक आसीत् । अस्य स्थितिकालः सप्तदशीशताब्दी इत्यस्ति । अस्य विदुषोऽन्या रचना शब्दशक्तिप्रकाशिका वर्तते या हि न्यायशास्त्रे अद्यापि अद्वितीया कृतिर्मन्यते । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="गदाधरभट्टाचार्यः"><span id=".E0.A4.97.E0.A4.A6.E0.A4.BE.E0.A4.A7.E0.A4.B0.E0.A4.AD.E0.A4.9F.E0.A5.8D.E0.A4.9F.E0.A4.BE.E0.A4.9A.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.83"></span><b>गदाधरभट्टाचार्यः</b></h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=40" title="सम्पादनविभागः: गदाधरभट्टाचार्यः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>रघुनाथशिरोमणेः दीधितिटीकामवलम्ब्य गादाधरीनाम्ना प्रटीका गदाधरभट्टाचार्येण विरचिता । आत्मतत्त्वविवेकं, तत्त्वचिन्तामणिं चापि विषयीकृत्य अनेन स्वतंत्रटीकाग्रन्था रचिताः । अस्य कृतित्वसन्दर्भे एषा जनश्रुतिरस्ति यदनेन नव्यन्यायविषये द्वीपञ्चाशद् ग्रन्थानां रचना विहिता । व्युत्पत्तिवादः, शक्तिवादश्चापि गदाधरस्यैव रचनाद्वयं वर्तते । यद्यप्येतदुपरान्तमपि नव्यन्यायस्य ग्रन्थरचनायाः कार्यं धारावाहिकरूपेण सञ्जातम् तथापि प्रचारप्रसारयोरभावे न्यायशास्त्रस्य दुरूहता समृद्धाऽभवत् अतः कालान्तरे न्यायस्य विकासोऽवरुद्धः । </p> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="नव्यन्यायः"><span id=".E0.A4.A8.E0.A4.B5.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.AF.E0.A4.83"></span>नव्यन्यायः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=41" title="सम्पादनविभागः: नव्यन्यायः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>न्यायदर्शनं द्विविधम् । प्राचीनन्यायः नव्यन्यायः इति । नव्यन्यायस्य विवरणम् अत्र विद्यते ।<br /> <b>द्रव्यं गुणस्तथाकर्म सामान्यं सविशेषकम्।</b><br /> <b>समवायस्तथाभावः पदार्थाः सप्तकीर्तिताः॥</b><br /> अनया कारिकया ज्ञायते सप्तपदार्थाः सन्ति इति । अत्र कश्चन प्रश्नः, शक्तिसादृश्याद्याः अतिरिक्ताः पदार्थाः सन्ति इत्यतः सप्तैव पदार्थाः कथम् ? तत्तत्पदार्थनिष्ठशक्तीनां तत्तत्पदार्थेष्वन्तर्भाव इति नास्ति शक्तिरतिरिक्तः कश्चित् पदार्थः । एवं सादृश्यं हि नाम तद्भिन्नत्वे सति तद्गतभूयोधर्मवत्त्वम्, यथा- ’चन्द्रवन्मुखम्’ इत्यत्र चन्द्रभिन्नत्वे सति चन्द्रगताऽह्लादकत्वादिमत्त्वं मुखे चन्द्रसादृश्यम् । एवञ्च भिन्नत्वं= भेदः, तस्य अन्योन्याभावे अन्तर्भावः । आह्लादकत्वस्य सुखरूपत्वेन गुणान्तर्भावः । एतदाद्यतिरिक्तस्य च सादृश्यस्याऽभावात् न पदार्थान्तरत्वमिति दिक् । </p> <div class="mw-heading mw-heading3"><h3 id="पदार्थाः"><span id=".E0.A4.AA.E0.A4.A6.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.A5.E0.A4.BE.E0.A4.83"></span>पदार्थाः</h3><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=42" title="सम्पादनविभागः: पदार्थाः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <td>द्रव्यम्</td> <td>गुणः</td> <td>कर्म </td></tr> <tr> <td>सामान्यम्</td> <td>विशेषः</td> <td>समवायः </td></tr> <tr> <td>अभावः</td> <td> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="द्रव्याणि"><span id=".E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.B5.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.A3.E0.A4.BF"></span>द्रव्याणि</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=43" title="सम्पादनविभागः: द्रव्याणि"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>न्यायनये नव (९) द्रव्याणि उक्तानि । अत्र पूर्वपक्षिणां मिमांसकानां प्रश्नः, तमसः दशमद्रव्यत्वमाशङ्क्य कथं नवैव इति ? अयमत्र पूर्वपक्षसङ्ग्रहः-<br /> <b>तमः खलु चलं नीलं परापरविभागवत् ।</b><br /> <b>प्रसिद्धद्रव्यवैधर्म्यात् नवभ्यो भेत्तुमर्हति ॥</b> इति चेत्, <br /> तमो आलोकाभावः एव । अतः अस्य अभावे अन्तर्भावः इति । अत्र कारिकाया एवं निरूपितम् अस्ति तमसो दशमद्र<b>व्यं</b> न इति, तद्यथा-<br /> <b>आलोकाभाव एवेदं तमो द्रव्यं न तु स्वयम् ।</b><br /> <b>नील-क्रिया-प्रतीतिस्तु भ्रान्तिरेव मन्यताम् ॥</b> इति </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <td>पृथिवी</td> <td>आपः</td> <td>तेजः </td></tr> <tr> <td>वायुः</td> <td>आकाशः</td> <td>कालः </td></tr> <tr> <td>दिक्</td> <td>आत्मा</td> <td>मनः </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="गुणाः"><span id=".E0.A4.97.E0.A5.81.E0.A4.A3.E0.A4.BE.E0.A4.83"></span>गुणाः</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=44" title="सम्पादनविभागः: गुणाः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>न्यायनये चतुर्विंशतिः (२४) गुणाः उक्ताः सन्ति । </p> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <td>रूपम्</td> <td>रसः</td> <td>गन्धः</td> <td>स्पर्शः </td></tr> <tr> <td>संख्या</td> <td>परिमाणः</td> <td>पृथक्त्वम्</td> <td>संयोगः </td></tr> <tr> <td>विभागः</td> <td>परत्वम्</td> <td>अपरत्वम्</td> <td>गुरत्वम् </td></tr> <tr> <td>द्रवत्वम्</td> <td>स्नेहः</td> <td>शब्दः</td> <td>बुद्धिः </td></tr> <tr> <td>सुखम्</td> <td>दुःखम्</td> <td>इच्छा</td> <td>द्वेषः </td></tr> <tr> <td>प्रयत्नः</td> <td>धर्मः</td> <td>अधर्मः</td> <td>संस्कारः </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="कर्माणि"><span id=".E0.A4.95.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.A3.E0.A4.BF"></span>कर्माणि</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=45" title="सम्पादनविभागः: कर्माणि"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>न्यायनये पञ्चकर्माणि उक्तानि । </p> <ul><li>उत्क्षेपणम्</li> <li>अपक्षेपणम्</li> <li>आकुञ्चनम्</li> <li>प्रसारणम्</li> <li>गमनम्</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="सामान्यम्"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.BE.E0.A4.AE.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.AE.E0.A5.8D"></span>सामान्यम्</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=46" title="सम्पादनविभागः: सामान्यम्"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>परम्</li> <li>अपरम्</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="विशेषाः"><span id=".E0.A4.B5.E0.A4.BF.E0.A4.B6.E0.A5.87.E0.A4.B7.E0.A4.BE.E0.A4.83"></span>विशेषाः</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=47" title="सम्पादनविभागः: विशेषाः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>विशेषाः अनन्ताः ।</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="समवायः"><span id=".E0.A4.B8.E0.A4.AE.E0.A4.B5.E0.A4.BE.E0.A4.AF.E0.A4.83"></span>समवायः</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=48" title="सम्पादनविभागः: समवायः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>समवायस्तु एकः एव ।</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading4"><h4 id="अभावः"><span id=".E0.A4.85.E0.A4.AD.E0.A4.BE.E0.A4.B5.E0.A4.83"></span>अभावः</h4><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=49" title="सम्पादनविभागः: अभावः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li>प्रागभावः</li> <li>प्रद्ध्वंसाभावः</li> <li>अत्यन्ताभावः</li> <li>अन्योन्याभावः</li></ul> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="ग्रन्थाः"><span id=".E0.A4.97.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A5.E0.A4.BE.E0.A4.83"></span>ग्रन्थाः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=50" title="सम्पादनविभागः: ग्रन्थाः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th>नाम</th> <th>कर्ता </th></tr> <tr> <td><a href="/wiki/%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%B8%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%83" title="तर्कसङ्ग्रहः">तर्कसङ्ग्रहः</a></td> <td><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="अन्नम्भट्टः (पृष्ठं न विद्यते)">अन्नम्भट्टः</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%B2%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="न्यायसिद्धान्तमुक्तावली (पृष्ठं न विद्यते)">न्यायसिद्धान्तमुक्तावली</a></td> <td><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5%E0%A4%AA%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%A8%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="विश्वनाथपञ्चाननः (पृष्ठं न विद्यते)">विश्वनाथपञ्चाननः</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A4%E0%A4%BE" title="पक्षता">पक्षता</a></td> <td><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="गङ्गेशः उपाध्याय (पृष्ठं न विद्यते)">गङ्गेशः उपाध्याय</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9A%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A3%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="पञ्चलक्षणी (पृष्ठं न विद्यते)">पञ्चलक्षणी</a></td> <td><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A4%AD%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="गदाधरभट्टाचार्यः (पृष्ठं न विद्यते)">गदाधरभट्टाचार्यः</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%95%E0%A5%81%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A4%B2%E0%A5%80&action=edit&redlink=1" class="new" title="कुसुमाञ्जली (पृष्ठं न विद्यते)">कुसुमाञ्जली</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" title="उदयनाचार्यः">उदयनाचार्यः</a> </td></tr> <tr> <td><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%B8%E0%A5%82%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&redlink=1" class="new" title="न्यायसूत्रम् (पृष्ठं न विद्यते)">न्यायसूत्रम्</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="गौतमः">गौतमः</a> </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="दार्शनिकाः"><span id=".E0.A4.A6.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.B6.E0.A4.A8.E0.A4.BF.E0.A4.95.E0.A4.BE.E0.A4.83"></span>दार्शनिकाः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=51" title="सम्पादनविभागः: दार्शनिकाः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <p>न्यायदर्शनस्य सुप्रसिद्धाः दार्शनिकाः । </p> <ol><li><a href="/wiki/%E0%A4%97%E0%A5%8C%E0%A4%A4%E0%A4%AE%E0%A4%83" title="गौतमः">गौतमः</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%83" title="वात्स्यायनः">वात्स्यायनः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A4%95%E0%A4%B0%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="उद्योतकरः (पृष्ठं न विद्यते)">उद्योतकरः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A4%AD%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="जयन्तभट्टः (पृष्ठं न विद्यते)">जयन्तभट्टः</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="वाचस्पतिमिश्रः">वाचस्पतिमिश्रः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AD%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%9E%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="भासर्वज्ञः (पृष्ठं न विद्यते)">भासर्वज्ञः</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A4%AF%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83" title="उदयनाचार्यः">उदयनाचार्यः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%83_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="गङ्गेशः उपाध्याय (पृष्ठं न विद्यते)">गङ्गेशः उपाध्याय</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%83_%E0%A4%89%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="वर्धमानः उपाध्याय (पृष्ठं न विद्यते)">वर्धमानः उपाध्याय</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A4%95%E0%A5%8D%E0%A4%B7%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83" title="पक्षधरमिश्रः">पक्षधरमिश्रः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%AD%E0%A5%8C%E0%A4%AE%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="वासुदेवसार्वभौमः (पृष्ठं न विद्यते)">वासुदेवसार्वभौमः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%AA%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AE%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%AD%E0%A4%AE%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="पद्मनाभमिश्रः (पृष्ठं न विद्यते)">पद्मनाभमिश्रः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B0%E0%A4%98%E0%A5%81%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A5%8B%E0%A4%AE%E0%A4%A3%E0%A4%BF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="रघुनाथशिरोमणिः (पृष्ठं न विद्यते)">रघुनाथशिरोमणिः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%95%E0%A5%80%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5%E0%A4%AD%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="जानकीनाथभट्टाचार्यः (पृष्ठं न विद्यते)">जानकीनाथभट्टाचार्यः</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%95%E0%A4%A3%E0%A4%BE%E0%A4%A6%E0%A4%83" title="कणादः">कणादः</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%9C%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A5%80%E0%A4%B6%E0%A4%83_%E0%A4%A4%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0&action=edit&redlink=1" class="new" title="जगदीशः तर्कालङ्कार (पृष्ठं न विद्यते)">जगदीशः तर्कालङ्कार</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%97%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%A7%E0%A4%B0%E0%A4%83_%E0%A4%AD%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%9A%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%AF&action=edit&redlink=1" class="new" title="गदाधरः भट्टाचार्य (पृष्ठं न विद्यते)">गदाधरः भट्टाचार्य</a></li> <li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%85%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D%E0%A4%AD%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%83&action=edit&redlink=1" class="new" title="अन्नम्भट्टः (पृष्ठं न विद्यते)">अन्नम्भट्टः</a></li> <li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%8D%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%BE%E0%A4%A5%E0%A4%83" class="mw-disambig" title="विश्वनाथः">विश्वनाथः</a></li></ol> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="अध्ययनकेन्द्राणि"><span id=".E0.A4.85.E0.A4.A7.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.AF.E0.A4.A8.E0.A4.95.E0.A5.87.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A6.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.A3.E0.A4.BF"></span>अध्ययनकेन्द्राणि</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=52" title="सम्पादनविभागः: अध्ययनकेन्द्राणि"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <table class="wikitable"> <tbody><tr> <th>नाम</th> <th>राज्यम्</th> <th>सङ्केतः </th></tr> <tr> <td>राष्ट्रियसंस्कृतसंस्थानम् <br /><a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.sanskrit.nic.in">http://www.sanskrit.nic.in</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="देहली">देहली</a> (दशराज्येषु अस्ति)</td> <td>राष्ट्रिय संस्कृत संस्थान <p>मा. स. वि. मन्त्रालय के अन्तर्गत स्थापित 56-57 इन्स्टीट्यूशनल एरिया जनकपुरी नई दिल्ली - 110 058 ई-मेल: rsks@nda.vsnl.net.in </p> </td></tr> <tr> <td>राष्ट्रियसंस्कृतविद्यापीठम्<br /><a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.rsvidyapeetha.ac.in">http://www.rsvidyapeetha.ac.in</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%86%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%A7%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B6%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="आन्ध्रप्रदेशराज्यम्">आन्ध्रप्रदेशः</a></td> <td>तिरुपतिः-५१७५०७. आन्ध्रप्रदेशः </td></tr> <tr> <td>श्रीलालबहादुरशास्त्रीराष्ट्रियसंस्कृतविद्यापीठम् <br /><a rel="nofollow" class="external free" href="http://www.slbsrsv.ac.in">http://www.slbsrsv.ac.in</a></td> <td><a href="/wiki/%E0%A4%A6%E0%A5%87%E0%A4%B9%E0%A4%B2%E0%A5%80" title="देहली">देहली</a></td> <td>बि-४, कुतुब् इन्स्टिट्युशनल् येरिया, नवदेहली -११००१६ </td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="आधाराः"><span id=".E0.A4.86.E0.A4.A7.E0.A4.BE.E0.A4.B0.E0.A4.BE.E0.A4.83"></span>आधाराः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=53" title="सम्पादनविभागः: आधाराः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ol class="references"> <li id="cite_note-1"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-1">↑</a></span> <span class="reference-text">"प्रमाण-प्रमेय-संशय-प्रयोजन-दृष्टान्त-सिद्धान्त-अवयव-तर्क-निर्णय-वाद-जल्प-वितण्डा-हेत्वाभास-च्छल-जाति-निग्रहस्थानानां तत्त्वज्ञानात् निश्रेयसाधिगमः", -न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-१-१ । </span> </li> <li id="cite_note-2"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-2">↑</a></span> <span class="reference-text">न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-१-३ </span> </li> <li id="cite_note-3"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-3">↑</a></span> <span class="reference-text"> न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-१-४</span> </li> <li id="cite_note-4"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-4">↑</a></span> <span class="reference-text">न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-१-५ </span> </li> <li id="cite_note-5"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-5">↑</a></span> <span class="reference-text">न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-१-६ </span> </li> <li id="cite_note-6"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-6">↑</a></span> <span class="reference-text">न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-१-७ </span> </li> <li id="cite_note-7"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-7">↑</a></span> <span class="reference-text">न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-१-९ </span> </li> <li id="cite_note-8"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-8">↑</a></span> <span class="reference-text"> न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-१-२३ </span> </li> <li id="cite_note-9"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-9">↑</a></span> <span class="reference-text"> न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-१-२४ </span> </li> <li id="cite_note-10"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-10">↑</a></span> <span class="reference-text">न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-१-२५ </span> </li> <li id="cite_note-11"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-11">↑</a></span> <span class="reference-text"> न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-१-२६ </span> </li> <li id="cite_note-12"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-12">↑</a></span> <span class="reference-text">न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-१-३२</span> </li> <li id="cite_note-13"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-13">↑</a></span> <span class="reference-text">न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-१-४० </span> </li> <li id="cite_note-14"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-14">↑</a></span> <span class="reference-text">न्यायसूत्रम्,गौतमः, १-१-४१ </span> </li> <li id="cite_note-15"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-15">↑</a></span> <span class="reference-text">न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-२-१ </span> </li> <li id="cite_note-16"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-16">↑</a></span> <span class="reference-text">न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-२-२</span> </li> <li id="cite_note-17"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-17">↑</a></span> <span class="reference-text">न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-२-३</span> </li> <li id="cite_note-18"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-18">↑</a></span> <span class="reference-text">न्यायसूत्रम्,गौतमः, १-२-१० </span> </li> <li id="cite_note-19"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-19">↑</a></span> <span class="reference-text">"तत्त्रिविधं वाक्छलं सामान्यच्छलमुपचारच्छलं च" -न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-२-११ </span> </li> <li id="cite_note-20"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-20">↑</a></span> <span class="reference-text">न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-२-१८</span> </li> <li id="cite_note-21"><span class="mw-cite-backlink"><a href="#cite_ref-21">↑</a></span> <span class="reference-text">न्यायसूत्रम्, गौतमः, १-२-१९</span> </li> </ol> <table role="presentation" class="metadata mbox-small plainlinks" style="border:1px solid #aaa;background-color:#f9f9f9"> <tbody><tr> <td class="mbox-image"><span typeof="mw:File"><span><img alt="" src="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/38px-Wikisource-logo.svg.png" decoding="async" width="38" height="40" class="mw-file-element" srcset="//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/57px-Wikisource-logo.svg.png 1.5x, //upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/76px-Wikisource-logo.svg.png 2x" data-file-width="410" data-file-height="430" /></span></span></td> <td class="mbox-text plainlist">विकिस्रोतसि एतत्सम्बन्द्धाः बहवः मूलग्रन्थाः विद्यन्ते : <i><b><a href="https://sa.wikisource.org/wiki/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%B6%E0%A4%BE%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A5%8D" class="extiw" title="s:न्यायशास्त्रम्">न्यायशास्त्रम्</a></b></i></td></tr></tbody></table> <div class="mw-heading mw-heading2"><h2 id="बाह्यानुबन्धः"><span id=".E0.A4.AC.E0.A4.BE.E0.A4.B9.E0.A5.8D.E0.A4.AF.E0.A4.BE.E0.A4.A8.E0.A5.81.E0.A4.AC.E0.A4.A8.E0.A5.8D.E0.A4.A7.E0.A4.83"></span>बाह्यानुबन्धः</h2><span class="mw-editsection"><span class="mw-editsection-bracket">[</span><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&action=edit&section=54" title="सम्पादनविभागः: बाह्यानुबन्धः"><span>सम्पादयतु</span></a><span class="mw-editsection-bracket">]</span></span></div> <ul><li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.nalanda.demon.co.uk/doctrine.htm">Nyaya doctrine at the Darshana Indian Philosophy site.</a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20050311003637/http://www.nalanda.demon.co.uk/doctrine.htm">Archived</a> २००५-०३-११ at the <a href="/w/index.php?title=Wayback_Machine&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wayback Machine (पृष्ठं न विद्यते)">Wayback Machine</a></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://logic2005.hss.iitb.ac.in/pdfs/VVSSarma_Tutorial.pdf">Indian Systems of Logic (Nyaya): A Survey: Prof. V.V.S. Sarma</a><sup class="noprint Inline-Template"><span style="white-space: nowrap;">[<i><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:Link_rot&action=edit&redlink=1" class="new" title="विकिपीडिया:Link rot (पृष्ठं न विद्यते)"><span title=" since September 2023">नष्टसम्पर्कः</span></a></i>]</span></sup></li> <li><a rel="nofollow" class="external text" href="http://www.shastranethralaya.org/LectureNyaya.html">Lectures on Sri Annam Bhatta's Tarka Sangraha and Other Works on Nyaya Shastra at Shastranethralaya. </a> <a rel="nofollow" class="external text" href="https://web.archive.org/web/20130907074845/http://www.shastranethralaya.org/LectureNyaya.html">Archived</a> २०१३-०९-०७ at the <a href="/w/index.php?title=Wayback_Machine&action=edit&redlink=1" class="new" title="Wayback Machine (पृष्ठं न विद्यते)">Wayback Machine</a></li></ul>    </div><noscript><img src="https://login.wikimedia.org/wiki/Special:CentralAutoLogin/start?type=1x1" alt="" width="1" height="1" style="border: none; position: absolute;"></noscript> <div class="printfooter" data-nosnippet="">"<a dir="ltr" href="https://sa.wikipedia.org/w/index.php?title=न्यायदर्शनम्&oldid=483414">https://sa.wikipedia.org/w/index.php?title=न्यायदर्शनम्&oldid=483414</a>" इत्यस्माद् प्रतिप्राप्तम्</div></div> <div id="catlinks" class="catlinks" data-mw="interface"><div id="mw-normal-catlinks" class="mw-normal-catlinks"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B6%E0%A5%87%E0%A4%B7%E0%A4%83:%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BE%E0%A4%83" title="विशेषः:वर्गाः">वर्गाः</a>: <ul><li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:Webarchive_template_wayback_links&action=edit&redlink=1" class="new" title="वर्गः:Webarchive template wayback links (पृष्ठं न विद्यते)">Webarchive template wayback links</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:All_articles_with_dead_external_links" title="वर्गः:All articles with dead external links">All articles with dead external links</a></li><li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:Articles_with_dead_external_links_from_September_2023&action=edit&redlink=1" class="new" title="वर्गः:Articles with dead external links from September 2023 (पृष्ठं न विद्यते)">Articles with dead external links from September 2023</a></li><li><a href="/w/index.php?title=%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:Articles_with_invalid_date_parameter_in_template&action=edit&redlink=1" class="new" title="वर्गः:Articles with invalid date parameter in template (पृष्ठं न विद्यते)">Articles with invalid date parameter in template</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="वर्गः:न्यायदर्शनम्">न्यायदर्शनम्</a></li></ul></div><div id="mw-hidden-catlinks" class="mw-hidden-catlinks mw-hidden-cats-hidden">गोपिताः वर्गाः: <ul><li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:%E0%A4%9A%E0%A4%BF%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%82_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%AE%E0%A5%8D" title="वर्गः:चित्रं योजनीयम्">चित्रं योजनीयम्</a></li><li><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%83:%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%AE%E0%A4%9E%E0%A5%8D%E0%A4%9C%E0%A5%82%E0%A4%B7%E0%A4%BE_%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%AF%E0%A4%BE" title="वर्गः:सारमञ्जूषा योजनीया">सारमञ्जूषा योजनीया</a></li></ul></div></div> </div> </main> </div> <div class="mw-footer-container"> <footer id="footer" class="mw-footer" > <ul id="footer-info"> <li id="footer-info-lastmod"> ६ डिसेम्बर् २०२३ (तमे) दिनाङ्के ०७:५८ समये अन्तिमपरिवर्तनं जातम्</li> <li id="footer-info-copyright">पाठः <a rel="nofollow" class="external text" href="https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/">क्रियेटिव कॉमन्स ऐट्रिब्यूशन/शेयर-अलाइक अभिज्ञापत्रस्य</a> अन्तर्गततया उपलब्धः अस्ति; अन्याः संस्थित्यः अपि सन्ति । अधिकं ज्ञातुम् अत्र <a class="external text" href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Terms_of_Use">उपयोगस्य संस्थितिं</a> पश्यतु ।</li> </ul> <ul id="footer-places"> <li id="footer-places-privacy"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Privacy_policy">गोपनीयतानीतिः</a></li> <li id="footer-places-about"><a href="/wiki/%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%95%E0%A4%B2%E0%A5%8D%E0%A4%AA%E0%A4%83:%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%B7%E0%A4%AF%E0%A5%87">विकिपीडिया-विषये</a></li> <li id="footer-places-disclaimers"><a href="/wiki/%E0%A4%B5%E0%A4%BF%E0%A4%95%E0%A4%BF%E0%A4%AA%E0%A5%80%E0%A4%A1%E0%A4%BF%E0%A4%AF%E0%A4%BE:%E0%A4%B8%E0%A4%BE%E0%A4%AE%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%82_%E0%A4%AA%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%96%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D">अस्वीकरण</a></li> <li id="footer-places-wm-codeofconduct"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Universal_Code_of_Conduct">Code of Conduct</a></li> <li id="footer-places-developers"><a href="https://developer.wikimedia.org">विधिकाराः</a></li> <li id="footer-places-statslink"><a href="https://stats.wikimedia.org/#/sa.wikipedia.org">सांख्यिकी</a></li> <li id="footer-places-cookiestatement"><a href="https://foundation.wikimedia.org/wiki/Special:MyLanguage/Policy:Cookie_statement">कुकी का वर्णन</a></li> <li id="footer-places-mobileview"><a href="//sa.m.wikipedia.org/w/index.php?title=%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D&mobileaction=toggle_view_mobile" class="noprint stopMobileRedirectToggle">जङ्गमदूरभाषीयं दृश्यम्</a></li> </ul> <ul id="footer-icons" class="noprint"> <li id="footer-copyrightico"><a href="https://wikimediafoundation.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/static/images/footer/wikimedia-button.svg" width="84" height="29" alt="Wikimedia Foundation" loading="lazy"></a></li> <li id="footer-poweredbyico"><a href="https://www.mediawiki.org/" class="cdx-button cdx-button--fake-button cdx-button--size-large cdx-button--fake-button--enabled"><img src="/w/resources/assets/poweredby_mediawiki.svg" alt="Powered by MediaWiki" width="88" height="31" loading="lazy"></a></li> </ul> </footer> </div> </div> </div> <div class="vector-settings" id="p-dock-bottom"> <ul></ul> </div><script>(RLQ=window.RLQ||[]).push(function(){mw.config.set({"wgHostname":"mw-web.codfw.main-f69cdc8f6-xvj4r","wgBackendResponseTime":210,"wgPageParseReport":{"limitreport":{"cputime":"0.184","walltime":"0.256","ppvisitednodes":{"value":1419,"limit":1000000},"postexpandincludesize":{"value":39129,"limit":2097152},"templateargumentsize":{"value":3082,"limit":2097152},"expansiondepth":{"value":20,"limit":100},"expensivefunctioncount":{"value":1,"limit":500},"unstrip-depth":{"value":0,"limit":20},"unstrip-size":{"value":9671,"limit":5000000},"entityaccesscount":{"value":0,"limit":400},"timingprofile":["100.00% 148.473 1 -total"," 34.76% 51.616 1 फलकम्:हिन्दूधर्मः"," 24.64% 36.583 1 फलकम्:Dead_link"," 20.51% 30.447 1 फलकम्:Fix"," 18.66% 27.698 1 फलकम्:Wikisourcecat"," 17.74% 26.337 2 फलकम्:Category_handler"," 15.39% 22.852 1 फलकम्:Sister"," 15.06% 22.353 1 फलकम्:Navbar"," 12.85% 19.078 1 फलकम्:Side_box"," 7.15% 10.620 2 फलकम्:Webarchive"]},"scribunto":{"limitreport-timeusage":{"value":"0.010","limit":"10.000"},"limitreport-memusage":{"value":959126,"limit":52428800}},"cachereport":{"origin":"mw-web.codfw.main-594d4bbbb-pj648","timestamp":"20241102074118","ttl":2592000,"transientcontent":false}}});});</script> <script type="application/ld+json">{"@context":"https:\/\/schema.org","@type":"Article","name":"\u0928\u094d\u092f\u093e\u092f\u0926\u0930\u094d\u0936\u0928\u092e\u094d","url":"https:\/\/sa.wikipedia.org\/wiki\/%E0%A4%A8%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%BE%E0%A4%AF%E0%A4%A6%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%B6%E0%A4%A8%E0%A4%AE%E0%A5%8D","sameAs":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q595650","mainEntity":"http:\/\/www.wikidata.org\/entity\/Q595650","author":{"@type":"Organization","name":"Contributors to Wikimedia projects"},"publisher":{"@type":"Organization","name":"Wikimedia Foundation, Inc.","logo":{"@type":"ImageObject","url":"https:\/\/www.wikimedia.org\/static\/images\/wmf-hor-googpub.png"}},"datePublished":"2011-05-13T03:57:09Z","dateModified":"2023-12-06T07:58:44Z","headline":"\u0906\u0938\u094d\u0924\u093f\u0915 \u0926\u0930\u094d\u0936\u0928\u092e\u094d"}</script> </body> </html>